Europese Commissie zet 'nucleaire optie' in tegen Polen wegens schending democratische waarden
De Europese Commissie heeft vandaag besloten een zware, nooit eerder gebruikte strafprocedure in werking te stellen tegen Polen. Het besluit is de climax van een gevecht van twee jaar. Volgens EU-commissaris Frans Timmermans brengt de Poolse regering met haar justitiële hervormingen de rechterlijke macht onder politieke controle en schendt zij daarmee de democratische waarden van de EU.
Voor Timmermans is de maat vol, maakte hij vanmiddag duidelijk op een persconferentie in Brussel: 'Het is met pijn in het hart dat we artikel 7.1 inroepen. Maar de feiten laten ons geen andere keuze. Dit gaat om de EU als geheel, om wie we zijn.'
Sinds januari 2016 heeft hij geprobeerd met gesprekken, waarschuwingen en aanbevelingen de rechts-nationalistische regering in Warschau op andere gedachten te brengen. Het conflict gaat over wetten die de politieke autoriteiten een grotere greep geven op het Constitutionele Hof, het Hooggerechtshof, normale rechtbanken en andere gerechtelijke instanties. 'We doen dit voor Polen en de Poolse burgers. Iedereen heeft recht op onafhankelijke rechterlijke macht. De Europese Commissie moet optreden als de rechtsstaat in gevaar komt. Dat is onze verantwoordelijkheid.'
Artikel 7-procedure
De Europese Commissie heeft nu dus besloten naar het zwaarste middel te grijpen: het activeren van de zogeheten Artikel 7-procedure. Deze voorziet in de mogelijkheid van sancties, inclusief de zwaarste: het intrekken van het stemrecht in de EU. Het zijn de lidstaten - en niet de Europese Commissie - die daarover moeten besluiten. Polen kan de Artikel 7-procedure zelf nog binnen drie maanden stoppen als het aan een aantal eisen van de Commissie voldoet. Timmermans: 'Hoe Polen er straks uitziet wordt niet vandaag in Brussel bepaald, maar door Polen zelf. Maar ik wil naast hen staan in deze moeilijke tijden.'
Volgens artikel 7.1 van het EU-verdrag moeten de lidstaten nu eerst vaststellen of er een 'duidelijk risico' bestaat dat Europese waarden worden geschonden. Als vier vijfde van de lidstaten dat vindt, dan volgt er een waarschuwing. Wordt daaraan geen gehoor gegeven en constateert men dat er metterdaad sprake is van een 'ernstige en blijvende schending' van de rechtsstaat, dan kunnen de lidstaten volgens artikel 7.2 en 7.3 besluiten tot strafmaatregelen. Voor sancties is unanimiteit vereist, wat elke lidstaat een vetorecht geeft.
Hongaarse hulp
De Artikel 7-procedure staat ook wel bekend als de 'nucleaire optie'. Nooit eerder werd zij toegepast. Sommige lidstaten zijn er niet blij mee dat het zover is gekomen en dat Timmermans nu de kwestie bij hen deponeert. Anderzijds zeiden de Duitse kanselier Angela Merkel en de Franse president Emmanuel Macron op de EU-top van vorige week dat zij activering van de strafprocedure door de Europese Commissie zouden steunen. De overgrote meerderheid van de lidstaten deelt de zorg van de Commissie over de Poolse rechtsstaat.
Maar de grote vraag blijft waar het uiteindelijk toe leidt. De Hongaarse premier Viktor Orbán heeft al gezegd dat hij voorstellen voor sancties zal treffen met een veto. Een hoge Brusselse bron vreest dat er uiteindelijk alleen maar verliezers zullen zijn. Polen zou dan met Hongaarse hulp kunnen ontsnappen aan een straf, maar het zal wel samen met dat land geïsoleerd komen te staan. Het is zelfs niet zeker of Tsjechië en Slowakije, de overige twee landen van de zogenoemde Visegrad-4, de Poolse regering voluit zullen steunen. Voorts zal de meerderheid van de EU-lidstaten knarsetandend moeten aanvaarden dat er langs de formele weg weinig valt uit te richten tegen onwillige lidstaten.
Het is om deze redenen dat er steeds vaker stemmen opgaan, onder meer in Duitsland, om in de toekomst de onderhandelingen over de Europese begroting te gebruiken om landen te 'straffen' die zich niet houden aan Europese waarden, wetten of asielquota. Dat kan bijvoorbeeld door te korten op hulpfondsen. Polen ontvangt in de begroting voor de periode 2014-2020 het meeste geld uit de Europese structuurfondsen: 80 miljard euro. Voor Hongarije is dat 25 miljard, goed voor jaarlijks 3 procent van zijn nationale inkomen. Maar ook zo'n aanpak kan in de praktijk moeilijk zijn.
De omstreden Poolse wetten en de belangrijkste spelers
Een omstreden wet over de organisatie van gewone rechtbanken was eind juli nog maar net gepubliceerd in de Poolse staatscourant of Brussel zette een strafprocedure in werking, zo maakte de Europese Commissie de dag erna bekend.
President Andrzej Duda verklaarde in juli dat hij twee van de drie omstreden wetten op zijn bureau niet ging ondertekenen. De aankondiging kwam als een kleine politieke aardschok (+).
De rechters van het Constitutioneel Hof in Polen worden tegengewerkt door de populistische regering, zegt hun voorzitter. 'Partijleider Kaczynski haat het idee van een onafhankelijke rechterlijke macht.' (+)
Jaroslaw Kaczynski is het brein achter de omstreden hervorming van de rechtspraak, maar zijn minister van Justitie is er het gezicht van. Zbigniew Ziobro is bezig zijn machtsbasis te vergroten, in de hoop de volgende premier te worden (+).
