'Etnisch profileren door agenten niet te rechtvaardigen'

'We rijden achter een witte Volkswagen Golf als hij zegt: 'Zo'n auto, een GTI, dat is het voorbeeld. Er zit een Marokkaanse jongen in. Ik zal hem even controleren. Als dit door de straat rijdt, is dat een voorbeeld voor die jonge gasten.' Nadat Frans een stopteken heeft gegeven, zie ik de jongen uitstappen. Hij heeft blonde haren. Frans vraagt naar rij- en kentekenbewijs. 'Is deze auto van u?' 'Nee, van mijn vader.' Frans is snel klaar: 'In orde. Fijne dag nog.' Tegen mij in de auto: 'Nee, geen Marokkaanse jongen. Grotenhuijs, de rijke tak.'

De lat moet omhoog. Dat is de voornaamste conclusie van de politiewetenschappers die zo'n 240 uur op de achterbank van een politieauto doorbrachten voor hun onderzoek naar 'proactieve controles'. Bij deze controles houden agenten mensen op eigen initiatief en op basis van vermoedens staande, waardoor objectieve aanwijzingen en subjectieve gevoelens vaak door elkaar lopen. Gevraagd naar de reden van een staandehouding verwijzen agenten vaak naar 'instinct' of 'intuïtie', zeggen de onderzoekers. Het 'onderbuikgevoel' maakte de situatie verdacht.

Onevenredig vaak

Uit het onderzoek blijkt voor het eerst dat etnische minderheden in Nederland onevenredig vaak worden gecontroleerd. Bij meer dan de helft van de staandehoudingen waren een of meer burgers met een niet-Nederlands voorkomen betrokken, terwijl maar 23 procent van de inwoners van de wijken waar de controles plaatsvonden als niet-westers stond geregistreerd. In de Randstad is dat percentage nog hoger: daar was bij 92 procent van de controles een 'buitenlands' ogende burger betrokken, tegenover 41 procent niet-westerse Nederlanders in de populatie. Minister Van der Steur beschouwt etnisch profileren ook na dit onderzoek nog steeds niet als structureel probleem, maar laat wel weten dat er 'structurele maatregelen' komen (zie kader).

Proactieve controles treffen niet alleen onevenredig vaak etnische minderheden, maar zijn ook vaak onnodig, toont het onderzoek aan. De 'opbrengst' van staandehoudingen is door de bank genomen gering, ook bij controles van autochtone Nederlanders. Zo'n 33 procent van de controles leverde 'iets' op (vaak informatie), slechts 9 procent resulteerde in een aanhouding. Van de controles van mensen met een niet-Nederlands voorkomen was bijna 40 procent niet 'objectief en redelijk' te rechtvaardigen. Agenten die het net groot uitgooien zijn hoogstwaarschijnlijk niet effectiever dan collega's die gerichter controleren, zegt onderzoeker Wouter Landman. 'En dat geeft te denken over de criteria om iemand staande te houden. Er is te vaak te weinig voor nodig.'

Gerichter en zorgvuldiger profileren

'Je mag het eigenlijk niet zeggen, maar...' was volgens de onderzoekers een veelgebruikte zin onder agenten met wie ze meereden. 'Je mag het eigenlijk niet zeggen, maar ze zijn nu eenmaal vaker dader.' 'Je mag het eigenlijk niet zeggen: Marokkaantjes. Het is puur de combinatie [...] Van Marokkaantjes in een Volkswagen Golf.' 'Je mag niet in hokjes denken, maar het komt ergens vandaan. Dat is onze ervaring. Dus kijk waar ons beeld vandaan komt.' Een kip-ei verhaal, bevestigt politiewetenschapper Landman. 'Agenten geven aan dat zij bij briefings en in het strafrechtsysteem veel vaker etnische minderheden tegenkomen, en dat klopt ook wel. Maar ja, aan de andere kant: zij zijn zelf deels verantwoordelijk voor die cijfers, doordat ze selectief kunnen zijn wanneer ze op optreden. Wetenschappelijke onderzoeken spreken elkaar geregeld tegen over afkomst en criminaliteit. We weten het niet precies.'

In de tussentijd moeten agenten in elk geval gerichter en zorgvuldiger profileren, bepleiten de onderzoekers, want zij onderschatten de gevolgen. Voor agenten behoren controles tot de dagelijkse routine, zegt Landman. Tot de orde van de dag. 'Ze zien het als een tijdelijk ongemak voor burgers, terwijl het voor degene die het ondergaat heel ingrijpend kan zijn en voor een verwijdering tussen burgers en politie kan zorgen. Agenten staan nauwelijks stil bij de sociale en maatschappelijke gevolgen.'

Vertrouwen in politie en rechtsstaat

Controle Alt Delete, een organisatie die etnisch profileren wil tegengaan, wijst op de overeenkomsten tussen dit rapport en eerder onderzoek in Amsterdam. Toen en ook nu wordt melding gemaakt van de manier waarop politieagenten etnische minder- én meerderheden bespreken, en hoe die verweven is met criminaliteit. Termen als 'petjesvolk', 'Marokkaantjes', 'zigeuners', 'Oostblokkers', 'Polen' en 'Turken', 'junks', 'tokkies', 'kampers', 'plot'n volk', 'kakkerlakken', '(foute) gasten' en 'eencelligen' kwamen tijdens het veldwerk allemaal voorbij.

Agenten horen niet zo over burgers te praten, vindt woordvoerder Jair Schalkwijk. 'Voor ons is het heel simpel: bij slechts één van de 57 proactieve controles is ter plekke een strafbaar feit ontdekt. Al die andere keren raakte het vertrouwen van mensen in de politie en de rechtsstaat onnodig beschadigd. Politie zou er moeten zijn om je beschermen. Dit onderzoek bewijst: de onderbuik is kapot.'

Geen stopformulier, wel maatregelen

De politie en minister Van der Steur voelen niks voor een stopformulier tegen etnisch profileren, lieten ze maandag weten. Deze maatregelen gaan ze wel nemen:

• Er komt een cursus voor meer bewustzijn over 'de valkuil' van etnisch profileren.
• De politie breidt haar app uit met de mogelijkheid om eenvoudiger te melden dat een staandehouding onterecht was.
• De politie stelt een gedragscode op hoe agenten bij controles met burgers moeten omgaan.
• Er komt techniek waarmee agenten snel kunnen zien dat een persoon of kenteken al eerder door collega's is gecontroleerd.
• In elke politie-eenheid gaat een aangewezen medewerker zich richten op het thema etnisch profileren.
• De politie vergroot de diversiteit binnen het korps.