'Er horen gewoon geen losers te zijn'

Na twee uur opgewekt redetwisten met uitzicht op een zonnige vijver en een uitgestrekt gazon waarop kwikstaartjes rondhuppelen, komt mevrouw Van Dam de serre binnen. 'Kunnen we lunchen, is hij al overtuigd?'

Bijna. Nog vijf minuten. Marcel van Dam schiet in de lach. 'Ja, dat zou verrassend zijn. Begin dat stuk maar met de mededeling dat je bent overtuigd.'

De andere keer dat hij moet lachen, is na de vraag of hij het tijdens 22 jaar Volkskrant-columns ooit bij het verkeerde eind heeft gehad. 'Ja natuurlijk. Maar ik moet er wel over nadenken wanneer dan.' Hij erkent: de immigratie. 'Te vanzelfsprekend. Daarop had men moeten anticiperen.'

Vandaag staat Van Dams duizendste column in de krant. Hij begon in 1991, was destijds VARA-voorzitter en had daar net een grote reorganisatie achter de rug. Het werd net iets rustiger toen Arnold Koper, de toenmalige chef-opinie, belde. 'Het leek me leuk en ik moet zeggen: die column heeft mijn leven verrijkt. Het hield me au fait - ik moest scherp nadenken wat ik van de dingen vond.'

Na zijn 750ste column, in 2007, publiceerde Van Dam een bundel: Het lange afscheid. Dat was zijn lange afscheid van de Partij van de Arbeid, de partij waarvoor hij Kamerlid, staatssecretaris en minister was geweest. In 2003 zegde hij zijn lidmaatschap op, drie jaar later schreef hij in de krant dat hij SP had gestemd.

Ook 250 columns verder is 'het afscheid' nog een onderwerp. Noem het het verraad van de PvdA aan links. Of ruimer, het verraad van de politiek, die in zijn ogen in hoge mate door technocraten is overgenomen. 'Alles is doorgerekend met modellen, maar op basis van veronderstellingen die puur politiek zijn. Dat is absurd.'

Na de lunch rijden we in een golfkarretje over zijn Veluwse landgoed De Steigerberg, waarover Van Dam zojuist een enthousiasmerend boek heeft geschreven. Ik zeg dat Balkenende ooit ook mocht meerijden, dat was op Sicilië, op het golfkarretje van Berlusconi...

Hij zegt: 'Van Balkenende hoor je eigenlijk niet veel meer...'

Eén ding moet je Van Dam nageven: hij geeft nooit op, laat nooit af, kan zich ook op zijn 75ste nog opwinden over de politiek. Er staat bij Van Dam altijd iets op het spel. In de loop van zijn duizend columns is hij zeker niet milder geworden. 'Daarin heb je gelijk. Alleen maar radicaler.'

Om die reden ontbreekt het niet aan Van Dam-haters. Vooral bij de PvdA. Wat vindt hij bijvoorbeeld van Wouter Bos als columnist? Die schreef in zijn eerste bijdrage dat hij er met een column op donderdag in elk geval in was geslaagd de frequentie van Van Dams geschrijf te halveren... 'Bos? Een beetje braaf. Je kunt goed zien dat hij een technocraat is.'

Technocratische politiek. Daarover wilde Van Dam praten, had hij in een mail aangekondigd. Het inzicht daagde in de jaren negentig. 'Heel lang heb ik zonder het te weten meegelopen in een peer group van politici, bestuurders, journalisten. Met een gezamenlijke subcultuur van waaruit je naar de wereld kijkt. Die beoordelen en opiniëren, over Nederland en het buitenland en welk beleid daarop moet worden losgelaten. Ik werd me er langzaam van bewust dat de meningsvorming vooral wordt bepaald door wíé iets vond, meer dan door de argumenten.'

Je hebt het licht gezien...

'Dat is overdreven, maar noem het zoals je wilt. Het was een geleidelijk proces, werd allengs heftiger. Mijn criterium is steeds meer geworden: wat is goed voor de samenleving? In plaats van wat goed is voor Wim Kok of voor de Partij van de Arbeid...'

Ik denk dat Wim Kok dat ook dacht...

'Daar spreek ik beleefd mijn twijfel over uit, gezien het feit dat ik ook zo lang in die partij heb gezeten. Je moet altijd compromissen sluiten. Dat is zo overheersend dat je gaat denken: compromissen zijn goed voor de samenleving. Maar compromissen zijn vaak destructief en soms heel destructief. De huidige situatie van de Nederlandse economie is het resultaat van dat soort compromissen. We lopen in de achterhoede van Europa en iedereen die iets van economie weet...'

Stel je voor dat Van Dam zelf in het kabinet zou zitten. Dan moet hij ook 6 miljard euro bezuinigen. Je kunt het licht zien, maar dat realisme mis ik weleens...

'Ik ben niet tegen bezuinigingen, ik ben tegen déze bezuinigingen. Ik ben niet tegen compromissen, ik ben tegen de áárd van de compromissen die ze sluiten. Tegen een begrotingstekort van 3 procent heb ik niet zo veel bezwaar. Maar nu doen wij het als enigen! We zitten op het welvaartsniveau van eind jaren negentig, we zijn dertien jaar teruggeworpen. Stel dat we er dertien jaar over doen om weer terug te komen, dan zijn dat 26 verloren jaren! Waarom is dat in België niet zo, of in Duitsland?'

Omdat Olli Rehn hier komt vertellen: 3 procent begrotingstekort. Duitsland zit daaronder en wij niet. Met jouw opvattingen zou je tegen de euro moeten ageren, maar dat doe je niet...

'We hebben dit zelf gedaan. Uit de euro treden is een gepasseerd station, de schade zou onnoemelijk veel groter zijn. Met die bezuinigingen zijn we weer waar we dit gesprek begonnen: wat is goed voor de samenleving? Wouter Bos zegt: 'Nog meer bezuinigen is slecht, maar we hebben het nou eenmaal afgesproken.' Dat is toch absurd! Nederland doet niet eens een poging het te veranderen...'

Stel, jij zit in het kabinet-Rutte. Wat zou je doen?

'Investeren. Wij zijn het enige Europese land met een zogenaamd houdbaarheidsoverschot. Het Centraal Planbureau vond een paar jaar geleden we 28 miljard moesten bezuinigen om van het houdbaarheidstekort af te komen. Nu hebben we volgens hetzelfde model een overschot en moeten we doorgaan met bezuinigen. Weer 6 miljard erbij.'

Je moet rekening houden met de financiële markten. Over drie jaar kan de rentestand anders zijn en dan zijn wij de sigaar. Wat de Zuid-Europese landen overkomt, kan ons ook overkomen.

'Waarom?'

Omdat economie een kwestie van vertrouwen is.

'Ja, precies. Daarom zitten wij in de penarie. Het vertrouwen is eruit geslagen. Pensioen, hypotheekrenteaftrek, gezondheidszorg: niets is zeker. Wat zegt de regering? 'We moeten geen problemen doorschuiven.' Een grote leugen! 70 procent van de jongeren denkt straks geen AOW meer te krijgen. Als je dat denkt, waarom zou je dan premie betalen? Dan ontstaat politieke druk voor het idee dat we nodig eens iets aan die AOW-premie moeten doen. Je solidariteit gaat eraan op die manier.'

Een overmaatse hond meldt zich in de serre. Mevrouw Van Dam haalt hem weer weg. We behandelen de individualisering. Ooit schreef de socioloog Van Dam column na column over de individualisering, waardoor de politiek aan macht en invloed verloor. Twintig jaar later vindt hij dat nog steeds. Er moeten andere arrangementen komen, schreef hij vaak. Niet meer van bovenaf, en niet meer one size fits all. Ik leg hem voor dat als puntje bij paaltje komt, de overheid het bij Van Dam toch altijd ouderwets moet opknappen. Gewoon van bovenaf. Hij kwam zeer onlangs nog met 'spreiding' in de volkshuisvesting aanzetten. En in de gezondheidszorg is de markt een vloek.

Hoe kun je anno 2013 nou zo ongeschokt in die staat geloven?

'Heel veel fouten worden aan de staat toegeschreven terwijl dat niet terecht is. Timmer wordt nog altijd gezien als de redder van Philips. Ik was president-commissaris bij de kabelmaatschappij Nozema toen Timmer zei: 'De kabel, dat is een money maker, dat is de goldrush.' Philips moest kabelmaatschappijen kopen en content. Timmer ging die kabelbedrijven kopen, en je gelooft het niet, hij investeerde bedragen per aansluiting waarvan je meteen zag dat ze dat nooit konden terugverdienen. Als de overheid Philips had gesubsidieerd, had je de poppen aan het dansen gehad.'

Dat bedoel ik niet. Jij beukt maar op de markt, terwijl de staat de afgelopen decennia enorme risico's heeft genomen. Op onderwijsgebied, met de immigratie, de euro. Dat kan de samenleving wel aan, was de lichtzinnige gedachte. Maar dat kan de samenleving helemaal niet aan, die is kwetsbaar...

'Dat ben ik met je eens. Maar als je dat poneert, waarom hoor ik jou dan nooit over de risico's van het sociaal-economische beleid? Verdelingsvraagstukken? Dat het minimumloon lager is dan in 1980, dat de afstand tot de onderkant steeds groter wordt?'

Je bedoelt de onrendabelen?

'Het aantal banen op afroep, onder het minimumloon, groeit enorm. De maatschappelijke kosten zijn groot. Het aantal mensen dat niet meer op eigen kracht kan meedoen, groeit. De nieuwe ziekten - adhd, depressies, burn-out - zijn daarvan het gevolg. Ik voorspel je enorme maatschappelijke kosten. Die mensen storten in als ze 40, 50 jaar zijn.'

Dat is vast waar, maar ík lees over sociale werkplaatsen waar ruim boven het minimumloon wordt betaald, met goed pensioen en gratis taxivervoer naar het werk. Dat zijn kunstbanen. Terwijl mijn buurvrouw voor het minimumloon in de bloemenwinkel staat. Hoe kun jij dat verdedigen?

'Stel dat je gelijk hebt, dan moeten die privileges natuurlijk worden weggewerkt. Maar je moet het geheel in stand houden. Dat gebeurt niet, het wordt afgeschaft. Die arme Jetta Klijnsma was daarvan de vleesgeworden opponent, en die voert het nu uit! Dat is schokkend. Ik ken haar goed, ze is integer. Zij maakt nu mee wat ik in de jaren negentig meemaakte en waarvoor ik zo veel tijd nodig had. Ik ben eigenlijk een heel mild mens, maar die meritocratie, dus het idee dat je er wel komt als je je best maar doet, die meritocratie is ontaard. Het is niet zo...'

Daar zit precies de switch van de PvdA die jij niet hebt gevolgd. Van gelijkheid naar kansengelijkheid. Je moet het wel zelf doen. Ik zie dat als emancipatie: de individualisering leidt tot meer persoonlijke vrijheid. Inderdaad zijn er dan afvallers en daar moet je wat aan doen. Maar dat gebeurt toch? Jij doet altijd alsof we in een vreselijk land leven, terwijl we op de laagste plek staan van de Wereld Misère Index van het Sociaal en Cultureel Planbureau en de armoede volgens het SCP nog altijd lager is dan tien jaar terug.

'Dat zijn van die SCP-definities. Zij kijken naar absolute armoede. Als je minder dan een bepaald pakket kunt kopen, ben je arm. Niet alleen nu, maar ook twintig jaar terug. Dat pakket blijft gelijk. Maar armoede is relatief. Je meet je eigen positie aan de mensen om je heen. Om te kunnen participeren, moet je kunnen meekomen. Je moet de onderlat dus laten meestijgen, ten minste met de welvaartsstijging. En dan is het alleen maar slechter geworden.'

Jij schrijft steeds dat we al dertig jaar afglijden in Nederland, maar we besteden ruim 50 procent van het bbp via de collectiviteit. Dat is heel hoog.

'Dat is helemaal niet hoog, we zitten lang niet aan de top. De Denen en de Zweden geven meer uit dan wij. Zij hebben de verzorgingsstaat niet afgebroken...'

En daarbij, de mensen willen het liefst gewoon zelf beslissen waaraan ze hun geld besteden...

'Als gevolg van de demografie stijgen de kosten van de voorzieningen. De vergrijzing is een feit, er gaat dus meer geld naar de AOW. Als iedereen daarover tevreden is, waarom zou dat percentage dan niet mogen stijgen? Het CPB werkt met allerlei vanzelfsprekendheden, zoals dat de collectieve uitgaven niet mogen stijgen. Ik vind het wenselijk dat allerlei zorgregelingen toegankelijk blijven voor iedereen, betaald door de collectiviteit.'

In mijn ogen is individualisering een vorm van liberalisering. Het is een vorm van emancipatie dat mensen zelf uitmaken wat goed voor ze is. Bij jou is liberalisering een pathologisch verschijnsel.

'Liberalisering heeft veel schade aangericht. Het is inderdaad dwangmatig en ziekelijk. Dat gaat gepaard aan de toename van de commercialisering. Als je nagaat wat er in de media is aangericht... Daarvan kun jij toch ook niet blij worden. Op het gebied van normen en waarden in de journalistiek. De onbenulligheid is enorm toegenomen, ook in de Volkskrant.'

Vroeger had je geestelijk leven, nu entertainment en aandacht voor persoonlijke keuzen. Is dat zo vreselijk?

'Over het geloof in de persoonlijke vrijheid heb ik net weer een rapport van het CPB ontvangen. Waarom moet dat trouwens in het Engels, dat wordt toch alleen in Nederland gelezen? Maar goed, in dit rapport staat dat cognitieve vaardigheden tegenwoordig bepalend zijn voor maatschappelijk succes; de mate waarin mensen zijn georganiseerd, verantwoordelijkheid aankunnen, hard kunnen werken. Voeg daarbij de moderne genetica en de hersenwetenschappen. Daaruit leid ik af dat de keuzevrijheid van mensen uiterst beperkt is.'

Geen vrolijk wereldbeeld, Marcel.

'Het is maar hoe je ertegenaan kijkt. Ieder mens heeft evenveel recht op geluk, en dus moet de omgeving van mensen met minder vaardigheden ervoor zorgen dat ook zij een prettig leven hebben. Er horen gewoon geen losers te zijn, daar komt het op neer.'

De rondleiding met het golfkarretje moet voortijdig worden afgebroken. Lekke band. De echte Steigerberg blijft buiten het programma. We hebben het er niet over gehad, maar Van Dam wekt geen moment de indruk klaar te zijn met zijn column.

Je moest eens weten hoe vaak de PvdA heeft geïnformeerd of die Van Dam niet eens weg kan bij de Volkskrant.

Hij zegt, gezicht helemaal in de plooi: 'Dat zou erop kunnen wijzen dat het relevant is wat ik schrijf.'

Pagina 32; de duizendste column van Marcel van Dam

Ombudsman, minister, columnist

Marcel van Dam (Utrecht, 1938) was begin jaren zeventig bijna drie jaar ombudsman van de VARA (foto boven). In die periode zat hij ook in het partijbestuur van de PvdA (foto rechtsboven, links van André van der Louw). Vanaf 1973 was hij achtereenvolgens staatssecretaris van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, Kamerlid en minister van Volkshuisvesting (foto rechts). In 1986 werd Van Dam voorzitter van de VARA (rechtsonder). In die functie begon hij zijn Volkskrant-column en sloot hij zijn loopbaan in 1995 af. Daarna maakte Van Dam programma's voor de VARA en trad hij op als debater in het televisieprogramma Het Lagerhuis (foto linksonder).

undefined