'Er heeft zich een ziel in u gevormd'

In het oudtestamentische paradijs had de mens geluk zonder vrijheid. Helaas, een vrouw bracht een man ertoe te opteren voor vrijheid zonder geluk. In het paradijs van de Vereende Staat gaat het niet anders - de klinker luist de medeklinker erin.

Gestoken door I begint modelburger D te haperen. Ineens is daar de uitgestorven kwaal van de slapeloosheid. 'Het is een noodzaak om overdag te kunnen werken', schreeuwt D-503 zichzelf toe. 's Nachts niet te slapen, dat is misdadig... En toch kon ik het niet, kon ik het niet.' Van dokter S, heimelijk werkzaam voor de veiligheidsdienst, krijgt D de ergst mogelijke diagnose te horen: 'Het laat zich aanzien dat er zich een ziel in u gevormd heeft (...) door een of ander vuur is dat ondoordringbare oppervlak opeens week geworden, en niets glijdt er meer overheen: alles dringt erin door.' In een universum van glas waar indrukken van mensen afglijden als regen van ruiten lijdt D aan sensitiviteit.

Adam en Eva werden uit het paradijs verjaagd. Met D-503 en I-330 loopt het slechter af, als met miljoenen inwoners van de Sovjet-Unie in de 20ste eeuw.

Het mag interessant heten dat Zamjatin negentig jaar geleden in Petersburg met het manuscript van Wij geleurd heeft. De censuur stond nog in de kinderschoenen. Het gezag, gestoeld op geloof in techniek, vooruitgang en collectivisme, moest nog neerdalen op de Sovjet-Unie. Deze roman mocht niet verschijnen. Pas 67 jaar later, de perestrojka was in volle gang, kwam het tot publicatie. Zamjatin was toen al een halve eeuw dood.

In 1924 was een eerste Engelse vertaling verschenen, die vrijwel zeker Aldous Huxley bereikte. In de jaren dertig verscheen een Franse vertaling die George Orwell zeer lovend besprak. Huxleys 'rationele seks' en zijn buiten de nieuwe wereld levende wilden, Orwells geheime dagboek en zijn politiestaat zonder privacy - ze zitten al in dit boek uit 1921. De gedoemde liefde van Huxleys ouderwets menselijke Bernard Marx voor Lenina in de heerlijke nieuwe wereld van 632 na Ford, de gedoemde liefde van Orwells ouderwets menselijke Winston Smith voor Julia in het Oceanië van Big Brother van 1984 - ze zijn variaties op de gedoemde liefde van D-503 voor I-330.

Streven naar een paradijs leidt tot de hel, utopie blijkt dystopie. Maar Wij is meer dan een dystopische oerroman. De Duitse filosoof Jürgen Rühle schreef al in 1960 dat Zamjatin in zijn genre behalve de eerste ook de beste was van de 20ste eeuw. Wij is ook een psychologische zoektocht naar wat verscholen ligt aan het einde van het menselijk denken, op plekken waar niets meer te verklaren of te meten valt.

Conform zijn ideologie is de Vereende Staat het wetenschappelijke eindpunt van de geschiedenis. Maar is zij het ook? I-330 tegen D-503: 'Jij bent een wiskundefilosoof. Welnu dan: noem mij eens het laatste getal.' D-503: 'Dat is onzinnig, aangezien het aantal der getallen nu eenmaal oneindig is!' I-330: 'En hoe wil jij dan een revolutie de laatste noemen? De laatste, dat is iets voor kinderen, die 's nachts door de oneindigheid worden afgeschrikt.'

Wat I-330 hier tegen D-503 zegt kan ook nog lang mee: 'Je bent er bang voor, omdat het sterker is dan jij; jij hebt er een hekel aan omdat je er bang voor bent; je houdt ervan, omdat je het niet aan je onderwerpen kunt. Men kan namelijk ook alleen maar houden van het ongedweeë.'

Als I aan het eind van het boek de liquidatiemachine van de Weldoener mag beklimmen, is D onberoerd: hij is van zijn gevoelens ontdaan in het soort operatie dat Orwell beroemd zou maken in Kamer 101. 'De oprechte algebraïsche liefde tot de mensheid is noodzakelijk onmenselijk', zegt de Weldoener, 'en het noodzakelijke kenmerk der oprechtheid is haar wreedheid.'

Jevgeni Zamjatin kreeg in 1931 van weldoener Stalin toestemming te emigreren. Zes jaar later stierf hij in Parijs, in eigen taalgebied een verboden schrijver, in vertaling een cultschrijver. Maar onder zijn kleine schare lezers zaten grote namen.

Jevgeni Zamjatin: Wij.

Uit het Russisch vertaald door Dick Peet.

Atlas;192 pagina's; € 18,95.

ISBN 978 90 4501 861 4.