Elektrisch rijden kost de overheid miljoenen: ligt dat aan het rekenmodel?

In de Thorbeckezaal van de Tweede Kamer lag dinsdagmiddag een econometrisch model op het hakblok. De inquisiteurs van de Kamercommissie Financiën wilden van Robert Kok weten waarom hij de toekomst zo slecht voorspelt. Ook wilden ze weten waarom hij zijn bedrijfsgeheimen niet prijsgeeft en weigert die open en bloot op zijn website te publiceren.

Kok is een consultant in de vervoerssector die in eigen beheer het rekenkundige model Carbontax heeft ontwikkeld. Met dat model kan de overheid berekenen hoe automobilisten reageren op fiscale prijsprikkels, zoals een lagere bijtelling en aanschafssubsidies voor elektrische auto’s. Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) heeft Carbontax gebruikt om een deel van het concept-Klimaatakkoord door te rekenen, namelijk het deel dat gaat over het stimuleren van elektrisch autorijden in het personenvervoer.

Gedragseffecten

Bij de besluitvorming moeten Kamerleden erop kunnen vertrouwen dat het PBL de gedragseffecten van het voorgenomen beleid goed berekent. En daar wringt de schoen, want Carbontax heeft die gedragseffecten consequent onderschat. Jaar na jaar blijkt weer dat Nederlandse automobilisten veel gretiger gehoor geven aan fiscale prikkels dan dit rekenmodel voorzag. Zo stortten Nederlandse leaserijders zich in de periode 2013-2015 als een roedel lemmingen op de Mitsubishi Outlander, een plug-in hybride met (toen) nul procent bijtelling. In 2017 en 2018 rezen de verkopen van dure volledig elektrische auto’s (Tesla S, Tesla X en Jaguar I-Pace) ineens de pan uit. Met ingang van dit jaar is de bijtelling voor de dure EV-modellen verhoogd. Sindsdien is de verkoop van de goedkopere Tesla 3 aan het exploderen, want die valt nog wel onder de lage bijtelling.

De chronische onderschatting van de fiscale gevoeligheid van autorijders zadelt de overheid op met belastingtegenvallers van honderden miljoenen euro’s. CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt waarschuwt al jaren voor oversubsidiëring van elektrisch rijden. Hij nam het initiatief voor de hoorzitting van gisteren om de modelmakers van Revnext, PBL, Centraal Planbureau en TNO over de deugdelijkheid van Carbontax aan de tand te voelen.

‘Schimmig’ karakter

In de aanloop naar de hoorzitting benadrukten wantrouwige Kamerleden in de media het ‘geheime’ en ‘schimmige’ karakter van Carbontax. Het model is immers niet op zijn merites beoordeeld door onafhankelijke wetenschappers, aldus de aantijging van onder anderen Omtzigt. Een aantal commissieleden vroeg zich af waarom het PBL zijn toevlucht neemt tot een particulier, dus niet openbaar rekenmodel. Niet goed voor de transparantie, vond de Kamer.

De antwoorden op de vragen van de Kamerleden waren behoorlijk ontnuchterend. Kok zei blij te zijn dat hij eindelijk de gelegenheid kreeg zijn rekenmodel in het openbaar toe te lichten, zoals hij al heel vaak achter de schermen had gedaan tegenover het PBL, de klimaattafels en het ministerie van Klimaat. De verkeerde gedragsvoorspellingen van Carbontax waren aan twee oorzaken te wijten, stelde hij. Ten eerste paste het vorige kabinet in 2015 de fiscale bijtellingsregels voor plug-in hybrides aan nadat Revnext zijn voorspelling al had ingeleverd. Zonder die wijziging achteraf was de voorspelling van Carbontax accuraat geweest, aldus Kok.

Accuprijzen

De tweede oorzaak was een onverwacht grote daling van de accuprijzen na 2015. Die had niemand voorzien, beweerde Kok. Bij het doorrekenen was Revnext uitgegaan van de meest recente wetenschappelijke inzichten over de verwachte ontwikkelingen. En waarom hij zijn model niet openbaar maakt? Geen enkele ondernemer geeft vrijwillig een blauwdruk van zijn eigen uitvinding aan al zijn concurrenten.

De deskundigen van het PBL en TNO bevestigden Koks verhaal in grote lijnen. Zij hebben de werking van zijn rekenmodel op allerlei manieren getoetst. Ook hebben zij kritisch gekeken naar zijn aannames over de ontwikkeling van de brandstof- en accuprijzen. PBL-onderzoeker Hans Hilbers: ‘Als ik het goed begrijp heeft Carbontaks in uw ogen gefaald omdat de realisatie afwijkt van de voorspelling die het model heeft gedaan. Volgens mij is net al uitgelegd dat de voorspelling adequaat was geweest als het doorgerekende beleid was uitgevoerd. Als we altijd het model de schuld geven van het veranderen van de omstandigheden, dan hebben modellen een heel moeilijke toekomst.’