'Eindhoven leent zich voor experimenten'

Hij zit in de nadagen van zijn burgemeesterschap, dat officieel nog tot 1 september loopt. Gisteren werd bekend dat John Jorritsma zijn opvolger wordt als burgemeester van Eindhoven. Rob van Gijzel (61), geboren en getogen in de voormalige Lichtstad die tegenwoordig vooral furore maakt met hightech en design, vierde zijn aantreden in 2008 met het kampioenschap van PSV.

Hetzelfde deed de vertrekkend burgervader eerder deze maand, nadat de 'boeren' op miraculeuze wijze de KNVB-schaal voor de neus van aartsrivaal Ajax hadden weggekaapt. 'Als alles naar Eindhoven gaat, gaat er helemaal niets naar...', brulde Van Gijzel in een Louis van Gaal-achtige toespraak voor een uitzinnig publiek op het Stadhuisplein. En de fans schreeuwden: 'Amsterdam!' Dat afzetten tegen de hoofdstad werd door sommigen gehekeld als populistisch en 'burgemeesteronwaardig'.

Ach ja, zegt de PvdA-burgemeester in Brouwerij Het Veem, een modern café op het tot werk-woonwijk getransformeerde oude fabrieksterrein van Philips. 'Ik heb niets tegen Amsterdam. Ik heb er twintig jaar gewoond, geweldige stad. Maar je kunt je wel afvragen waarom ze in Utrecht en Rotterdam, eigenlijk in heel Nederland, stonden te juichen dat het kampioenschap niet naar Amsterdam ging. Zou dat met de arrogantie van de hoofdstad te maken hebben?'

Geen saaie stad

Vindt u in het algemeen dat Eindhoven wordt miskend in Nederland, en vooral in de Randstad? U heeft weleens gezegd: we zijn uitgeroepen tot de slimste regio van de wereld, maar in Amsterdam en Den Haag moet ik nog steeds uitleggen dat we niet die saaie stad in het zuiden van het land zijn, maar een bruisend centrum van technologie en innovatie.

Van Gijzel: 'De betekenis van Eindhoven voor de BV Nederland wordt wel onderschat. En voordat anderen zeggen: hee, daar heb je Calimero weer - het heeft niets met een Calimero-gevoel te maken. Ik gun Amsterdam alles, maar wij doen ook goeie dingen. Dat wordt niet altijd gezien en erkend. Wist u dat chipsmachinefabrikant ASML - 6,5 miljard euro omzet, toegevoegde waarde 40 procent - ons land meer oplevert dan de hele containerhaven van Rotterdam?

'Daar hebben wel allemaal investeringen plaatsgevonden, zoals de Betuwelijn, de HSL-Zuid, de Tweede Maasvlakte. Ik gun het ze allemaal, maar kijk ook eens wat hier gebeurt. Onze Brainport is de tweede motor van de Nederlandse economie, eenderde van de export komt uit Zuidoost-Brabant. Er komen steeds meer buitenlandse kenniswerkers naar de stad, vijfduizend per jaar. Maar we hebben nog steeds een belabberd vestigingsklimaat, ook al trekken we daar al jaren aan. We hebben geen Engelstalig theater, een internationale school die uit zijn voegen groeit, geen groot congrescentrum, geen centrum voor design, geen instituut voor technologische ontwikkeling. Het is er allemaal niet.

'Het is in Nederland met de toedeling van gelden en subsidies behoorlijk scheefgegroeid. Van alle 21 rijksmusea bevindt zich er niet één onder de grote rivieren. Wij stuiten op een grote ongelijkheid. Amsterdam krijgt via het gemeentefonds 195 euro per inwoner voor sport, cultuur en stedelijke voorzieningen. Utrecht en Rotterdam ruim 140 euro per ingezetene. Voor Eindhoven is dat: 1,53 euro per inwoner. Dat is toch onbegrijpelijk. De rijksbijdrage aan onze regio is ronduit beschamend.'

De burgemeester wilde afspreken op Strijp-S, een gebied vol bedrijfjes in de creatieve en technologische sector, hippe horecagelegenheden en woonappartementen en lofts in de voormalige Philipsgebouwen. 'Het is het paradepaardje van het nieuwe Eindhoven.' Was vroeger het Evoluon het boegbeeld van de stad, nu is dat Strijp-S.

Piet Hein Eek

Ooit werd het de Verboden Stad genoemd, waar Philips in het geheim sleutelde aan nieuwe technische snufjes. Nu organiseert de VVV er toeristische rondleidingen, al dan niet met een bezoek aan 'het inspirerende terrein van Piet Hein Eek'.

In de jaren negentig beleefde Eindhoven nog de diepste crisis in de geschiedenis van de stad, door de ondergang van vrachtwagenconcern Daf en de grootscheepse sanering van elektronicaconcern Philips, dat jaren later ook nog eens het hoofdkantoor naar Amsterdam verplaatste. In dat donkere decennium verdwenen 30 duizend van de 110 duizend banen.

Zonder de leidende rol van Philips moest Eindhoven zich opnieuw uitvinden en dat lukte bijzonder goed. De stad ontwikkelde zich tot Brainport, waarin toptechnologie en design alle aandacht krijgen. Dankzij ASML, Philips, VDL, FEI, DAF, NXP en al die andere bedrijven telt de stad nu ruim 165 duizend arbeidsplaatsen. Het Wonder van Eindhoven wordt het wel genoemd.

'Toen ik burgemeester werd, zei ik: ik wil meer hijskranen in de stad', verhaalt Van Gijzel, een dubbele espresso binnen handbereik. 'Dat was mijn thema: ik wil hijskranen zien. Want er werd nauwelijks gebouwd in de stad. Moet je nou eens zien hoeveel hijskranen er staan.'

Wat ziet u als het hoogtepunt van uw burgemeesterschap?

Van Gijzel: 'Er zijn er meerdere. Een belangrijk moment vind ik toch wel dat we in 2011 door het Intelligent Community Forum werden uitgeroepen tot de slimste regio van de wereld. Die internationale erkenning heeft het zelfbewustzijn vergroot.

'Een mooi moment vond ik ook dat we na de dramatische val van Lehman Brothers, die het begin van de crisis inluidde, binnen enkele dagen met de captains of industry uit de regio in mijn kamer om tafel zaten: hoe gaan we dit nu doen, hoe gaan we voorkomen dat er duizenden kennisbanen verloren gaan? Die saamhorigheid, echt ongelooflijk dat we dat voor elkaar gekregen hebben: de kenniswerkersregeling, de deeltijd-ww. Daarna hebben we eigenlijk alleen maar economische groei gehad.'

Wat beschouwt u als dieptepunt?

'Daar moet ik eens diep over nadenken. Nou ja, misschien toch die miskenning. Het gaat wel stukken beter, maar er is nog een inhaalslag te maken. Het dringt nog steeds niet door in de rest van het land: wow, wat daar in Eindhoven gebeurt met technologie en innovatie, daar zit toch wel het verdienmodel voor de toekomst in.

'Want het gaat niet goed met Nederland. De inkomstenbronnen waar we altijd op konden teren, zoals gas, petrochemie, transport en financiële dienstverlening, verliezen terrein. Het is verontrustend dat de Nederlandse verdiencapaciteit sinds 2008 nauwelijks meer groeit. Daarom is hoogwaardige technologie zo belangrijk.'

Deze maand verscheen het boek De stad die de toekomst maakt - het Eindhoven van Rob van Gijzel. Daarin brengt hij een ode aan zijn stad, maar breekt hij ook een lans voor steden in het algemeen. Dit is de eeuw van de stad, betoogt hij in het boek, in navolging van de 20ste eeuw van de supranationale instellingen (zoals EU, VN en NAVO) en de 19de eeuw van de naties. Nog even en 80 procent van de wereldbevolking woont in steden.

Van Gijzel beschouwt de Amerikaanse politicoloog Benjamin Barber als zijn 'profeet', bekend van de bestseller If mayors ruled the world - dysfunctional nations, rising cities. Barber schreef ook het voorwoord in Van Gijzels boek.

Beiden zijn van mening dat naties en internationale instellingen verouderde structuren zijn die kampen met bureaucratie en polarisatie en stroperige besluitvorming in parlementen en regeringen. Ze zijn niet in staat de snelle, technologische ontwikkelingen te volgen. Het zijn de steden die de toekomst hebben, met pragmatische, niet-ideologische burgemeesters die dicht bij de mensen staan en beter in staat zijn de huidige problemen aan te pakken.

U wilt meer experimenteerruimte voor Eindhoven en andere steden, waarbij de wet gedeeltelijk buiten werking wordt gesteld. Wat bedoelt u daarmee?

'Nationale wetgeving kan niet mee met de razendsnelle ontwikkelingen die plaatsvinden. Het duurt jaren voordat een nieuwe wet is goedgekeurd, dan is de technologie al weer veel verder. De overheid loopt dus steeds achter de feiten aan. Daarom zou ik willen dat een stad als Eindhoven - maar ook andere steden - meer ruimte krijgt om te experimenteren, buiten de wet om. Laat Philips dat apparaatje voor het meten van je gezondheid maar uitproberen in de stad, zonder dat de zorgverzekeraar zegt: het mag niet, want het zit niet in het pakket. Dan kan de zorgverzekeraar gewoon mee-experimenteren.

'Kijk naar de taxidienst Uber. Die is illegaal, want de wet schrijft voor dat elke taxi een boordcomputer heeft. Maar we hebben tegenwoordig allemaal een boordcomputer op zak: onze smartphone. Een wet uit 1998, van vóór het digitaliseringstijdperk, houdt dus vooruitgang tegen. Ik zou graag eens zien hoe taxibedrijven en Uber in de stad naast elkaar kunnen opereren, met elkaar in gesprek gaan. Alleen zeggen dat het tegen de wet en crimineel is, werkt niet. Dat is op steeds meer gebieden een raar dilemma: de wet reflecteert het verleden, je bedenkt iets nieuws en probeert het uit en dan ben je opeens crimineel omdat het niet volgens de wet is.

'De stad leent zich het beste voor experimenten. En let wel: experimenten mogen ook mislukken. Daar leren we ook van. 95 procent van de onderzoeken in de gezondheidszorg mislukt. Slechts 5 procent staat in The Lancet of The British Medical Journal. Maar die 95 procent is niet voor niets mislukt, want op de mislukking bouw je succes.'

Sommige technologie-ondernemers willen van Silicon Valley een overheidsvrije zone maken, waarbij de technologie zich vrij kan ontwikkelen. Google-topman Eric Schmidt klaagde onlangs ook weer over 'het ziljoen regeltjes dat entrepreneurs van ondernemen afhoudt'. Schaart u zich nu ook in dit gezelschap?

'Nee, zeker niet. Zij zeggen: de overheid blokkeert alles, wij willen het zelf vorm geven. Maar dan gaat de staf van Google of Microsoft dus bepalen hoe onze samenleving wordt georganiseerd. Zij kijken alleen naar het commerciële belang. Wie beschermt dan het publieke belang? Ik ben vaak genoeg in Silicon Valley geweest. Ik ken geen stad waar zoveel zwervers rondlopen als San Francisco. En er zijn constant demonstraties tegen Apple over slechte arbeidsvoorwaarden.

'Ik ben niet voor een overheidsloze zone of samenleving. Ik ben voor een actieve overheid, maar wel op een andere manier dan we de afgelopen tweehonderd jaar gewend zijn geweest. Minder verticaal, waarbij de rijksoverheid grotendeels bepaalt wat gemeenten kunnen en moeten doen, meer horizontaal.'

U vindt dat het Huis van Thorbecke toe is aan een grondige opknapbeurt. Wat wilt u veranderen?

'In plaats van twaalf provincies en 390 gemeenten zou ik veertig regio's willen. Dat is een goede schaal waarop we het bestuurlijk kunnen behappen. Dan krijg je vanzelf minder bestuurders en politici. Want de legitimatie van ons democratisch proces is een steeds knellender probleem. Nog maar 2,5 procent van de kiesgerechtigden is lid van een politieke partij en daarvan is maar 4 procent werkelijk actief in de partij. Dat betekent dat 12 duizend mensen - dat is één lange zijde in het PSV-stadion - het beleid bepalen voor 17 miljoen Nederlanders.

'Wij denken vaak dat meer politici een betere democratie oplevert. Maar het levert vooral veel energieverlies op. De regio Eindhoven met 700 duizend inwoners telt 500 bestuurders en politici. Dat zijn er evenveel als New York, een wereldstad met 10 miljoen inwoners.'

U bent twaalf jaar Tweede Kamerlid geweest en nu acht jaar burgemeester. Wat vond u het leukste?

'Dit hier, wat ik nu doe. Het staat dichter bij de dagelijkse praktijk. Als Kamerlid ga je weleens ergens op werkbezoek. Maar het is verder een heel gesloten wereld. Ik wil niet zeggen dat er een Haagse kaasstolp is, maar er is wel een Haagse werkelijkheid. Als burgemeester kom je mensen tegen, bij bedrijven, op scholen, bij PSV. Dat ligt me beter.'

U bent zich nog aan het oriënteren op de toekomst, heeft u gezegd. Waarom wordt u geen lijsttrekker van de PvdA? Volgens insiders in Den Haag zou u een perfect geschikte kandidaat zijn om de partij weer uit het slop te trekken.

'Dank voor het compliment, maar nee. Mijn focus ligt niet op nationaal niveau. Mijn oriëntatie is meer gericht op het verbinden van partijen om innovatie een impuls te geven of het stimuleren van samenwerking tussen steden.'