'Eigenrichting is nooit de oplossing'
De filiaalhouder van Blokker in Zaltbommel die zich eind november met een karatetrap een overvaller van het lijf hield, oogstte applaus van zijn burgemeester: 'Sla ze maar verrot.' De eigenaar van de Spar in Moerkapelle die zich vorige week met geweld verzette tegen zijn overvaller (met diens dood tot gevolg), wordt bedolven onder steunbetuigingen.
Het heeft er alle schijn van dat de Nederlandse winkelier na jaren van lijdzaam toekijken, begint terug te vechten. En dit gebeurt met goedkeuring van de politiek. Winkeliers hoeven zich bij een overval niet gedwee te gedragen, de kassa te openen en hun overvaller nog een 'prettige dag' toe te wensen, vinden premier Rutte en zijn minister van Veiligheid Opstelten. Zolang er niet overduidelijk sprake is van eigenrichting, mag hij van zich af bijten. De Spar-eigenaar in Moerkapelle en zijn stiefzoon zijn daarom niet in bewaring genomen. Ze worden nog wel als 'verdachte' aangemerkt.
Staatssecretaris Teeven van Justitie schiet de bedreigde zelfstandige te hulp. Vorige week kondigde hij aan dat per 1 januari een nieuwe richtlijn van het Openbaar Ministerie in werking treedt. Die bepaalt dat winkeliers die hun belagers uit zelfverdediging te lijf gaan, vooralsnog vrijuit gaan.
De Tilburgse hoogleraar criminologie Cyrille Fijnaut heeft begrip voor de maatregel: 'In de politiek is sprake van een kentering in het denken over geweld en dreiging met geweld. Het is eigenaardig en bijzonder zuur dat iemand die evident zichzelf verdedigt, niettemin als verdachte wordt aangehouden.'
Het voorstel van de staatssecretaris doet volgens Fijnaut niets af aan de rechtsbeginselen van noodweer en noodweerexces: dat een burger zich onder bepaalde omstandigheden mag verdedigen tegen ogenblikkelijke, wederrechtelijke aanranding. Eigenlijk wijzigt Teeven alleen de politiepraktijk: de opstandige winkelier wordt niet meer in bewaring genomen.
Fijnaut: 'In oude jurisprudentie vind je terug dat je moet vluchten als dat enigszins kan. Dat is een strikte interpretatie van noodweer. Want dat artikel is juist in de wet opgenomen om je tegen een aanranding te kunnen verzetten. Je kunt niet van burgers verlangen dat ze zich koest houden, omdat ze anders zelf in de gevarenzone komen.'
De maatregel van Teeven volgt soepelere uitspraken van de Hoge Raad in de laatste tien, vijftien jaar: de burger mag zichzelf verdedigen, mits tegengeweld 'proportioneel' is. Fijnaut: 'Wat mij betreft gaat het te ver om iemand die net het vege lijf heeft weten te redden, aan te houden als verdachte. Er moet grondig politieonderzoek plaatsvinden. Maar onthoud je in eerste instantie van kwalificaties als getuige of verdachte.'
De politieke tendens waarin burgers worden aangemoedigd zich te verzetten, heeft ondertussen alles te maken met de forse toename van de overvalcriminaliteit, waarbij grof geweld eerder regel dan uitzondering is geworden, zegt Fijnaut. Vorige maand verscheen mede van zijn hand hierover een verontrustend rapport. Het geweld wordt zwaarder, terwijl het percentage delicten dat door de politie wordt opgelost schrikbarend laag ligt: rond de 20 procent.
'In de overvalcriminaliteit gaat het allang niet meer om bedreigen, je wordt direct aangevallen. Hier in Brabant had je onlangs een overval op een friettent. Na een kwartier vechten op de grond krijgt de eigenaar een pan heet vet te pakken, die hij in het gezicht van zijn overvaller gooit. Afschuwelijke scènes. Vaak kun je niet eens vluchten, je hebt geen andere optie dan terugvechten. Dan is het logisch dat slachtoffers zich verweren met de middelen die ze voorhanden hebben.'
Fijnaut ziet een samenleving in beroering. De overheid heeft weliswaar het geweldsmonopolie, maar zij kan dat onmogelijk in alle gevallen aanwenden om haar burgers te beschermen. Dat verklaart de ferme uitspraken van politici. Berovingen en overvallen raken aan de integriteit van burgers, van hun woning, van hun bedrijf. Het tast de leefbaarheid van winkelstraten aan.
Toch waarschuwt hij voor de risico's die politici nemen als zij suggereren dat je gerust een stuk hout mag pakken. Zo immers ontstaat het schrikbeeld dat iedere winkeliers straks een honkbalknuppel, of nog zwaarder, een pistool bij de kassa heeft liggen. Zoals ook half Amerika over een vuurwapen beschikt, uit oogpunt van zelfverdediging.
'Als je behoort tot de risicogroep, begrijp ik dat je aan bewapening denkt. Mijn schoonvader was een juwelier. In de jaren zestig had hij een hele open en vriendelijke zaak. In de jaren negentig was dat mede onder druk van de verzekering een fort geworden. Hij had geen wapen. En alle aanbevelingen aan winkeliers zijn om het niet te doen. Maar we naderen het moment dat winkeliers voor de keuze staan: of ik doek mijn zaak op, of ik organiseer mijn eigen verdediging, desnoods met geweld.'
Het is wat hij noemt 'een vals dilemma'. Want de enige oplossing voor de toenemende overvalcriminaliteit is dat de politie effectiever gaat werken. Het opsporingspercentage moet omhoog naar 70, 80. Er moeten tijd en geld en mankracht worden gestoken in de bestrijding van illegaal wapenbezit. Fijnaut: 'In Amerika en het Verenigd Koninkrijk wordt daar veel werk van gemaakt. In Nederland niet, dat is een drama. Ik durf het zelfs alarmerend te noemen.'
Eigenrichting kan nooit de oplossing zijn. Ministers en politiechefs moeten zich daarom onthouden van al te stevige teksten, aldus de hoogleraar. 'De toon moet gematigd blijven. Als er een sfeer ontstaat waarin burgers het heft in eigen hand nemen, loopt het onherroepelijk uit de hand.'
