Een omstreden juweel van gewapend beton

De Atlantikwall, de Duitse verdedigingslinie, is ruim zestig jaar na aanleg opnieuw onderwerp van controverse. Wachtten toen de Duitsers op een invasie van de vijand, deze middag in Katwijk is een deel van de Atlantikwall inzet van een ‘dispuut’ tussen historicus Peters (35) en een grijzende gids van Staatsbosbeheer.

Het enige wapen dat er aan te pas komt, is dat van de lach.

De vraag luidt waarom de tankmuur in natuurgebied Berkheide een golvende bovenkant heeft. Volgens Peters, gespecialiseerd in bunkerbouw en co-auteur van een juist verschenen boek De Atlantikwall; Omstreden erfgoed, van Rijnmond tot IJmond is dat om camouflage-redenen. Zo viel de oermassieve, want Duitse tankmuur (nog anderhalve kilometer is te zien, de rest ligt onder het zand) minder op in het glooiende duinlandschap.

De gids van Staatsbosbeheer heeft een andere lezing. Hij legt zijn gehoor uit dat de golvende bovenkant er kwam op last van boze, hoge Duitse officieren. De Duitse soldaten waren namelijk het patrouilleren langs die dikke tankmuur moe en pakten gewoon de fiets om over de muur te fietsen.

Terwijl het gehoor van de gids –werknemers in de psychiatrische zorg op bedrijfsuitje – zich een ongeluk lacht, glimlacht Peters. Zijn de gids en diens gasten eenmaal uit het zicht, dan zegt Peters: ‘Ja, dat broodje-aap-verhaal heb ik al zo vaak gehoord.’

Zo zijn er veel misverstanden over de Atlantikwall, die keten van Duitse verdedigingswerken van de Noorse kust tot de Spaanse grens. Aangelegd in amper twee jaar tijd (1942-1944) is de linie beduidend korter dan de Chinese muur. Die muur is één massief bouwwerk, de Atlantikwall met zijn forten, bunkers, tankmuren, kazematten, legeringen en observatieposten is weliswaar in bouwfysische zin geen eenheid, in organisch en cultuurhistorisch opzicht is ze dat wel.

In Nederland is het grootste deel al gesloopt of onder het zand verdwenen en worden wél zichtbare restanten meer en meer bedreigd. Bijvoorbeeld in de buurt van Katwijk waar vliegveld Valkenburg gaat sluiten, volgens plan duizenden woningen worden gebouwd en als gevolg daarvan delen van de Atlantikwall moeten wijken.

Maar ook elders aan de Noordzee-kust dreigt de Duitse ‘erfenis' gesloopt (kost veel, want vol gewapend beton) dan wel begraven te worden. Nu de overheid beseft dat de stijgende zee een antwoord behoeft, zal de kuststrook de komende decennia ingrijpend veranderen. Vrees van hen die de verdedigingswerken willen behouden, is dat de overheid kiest voor de makkelijkste oplossing: verzwaring van de duinen, waardoor nóg meer onder het zand verdwijnt.

Tijdens een wandeling door het Katwijkse duingebied vertelt historicus/uitgever en co-auteur Van Schuppen over een vergeefse aanvraag om een Duits legeringscomplex nabij vliegveld Valkenburg tot rijksmonument te bestemmen. Voor de woningbouwplannen in de overvolle Randstad moet alles wijken, concludeert hij.

In het boek De Atlantikwall; omstreden erfgoed pleiten landschapsarchitect Nienhuis (28) en architect Doepel (34) voor autarkische (zelfvoorzienende) bouw in het duingebied. Zij ontwierpen nieuwe woonvoorzieningen waarin delen van de Atlantikwall worden verwerkt. Als architect ervaart Doezel al te vaak dat autarkisch bouwen wordt weggehoond door gemeenten. Hij snapt dat niet. ‘Als je hier iets wilt bouwen, zegt een gemeente altijd: kan niet, er liggen geen leidingen. In dit duingebied heb je juist geen zware riolering nodig. Van Nederlandse gemeenten moet je altijd op leidingen zijn aangesloten. Nergens voor nodig, wij werken met biogas-installaties.’

De wandeling voert langs een ‘veld’ van honderden, als geknotte mini-piramides ogende bouwsels. Hier tussen het helm en het zand bereidden de Duitsers zich voor op een tankaanval. Die nooit kwam.

Dat veel Nederlanders direct na de oorlog alle Duitse bouwwerken wilden slopen, begrijpen de auteurs van het boek heel goed. Er is ook veel gesloopt. Maar er moet ook veel behouden blijven, vinden zij. Van Schuppen: ‘We hebben het over een periode in onze geschiedenis die in zekere zin altijd onuitwisbaar moet blijven.’