Een ode aan de alledaagsheid in Feanwâldsterwâl

Hoe de bewoners van Feanwâldsterwâl reageerden toen Sjoerd Litjens in dorpscafé 't Dûke-Lûk het plan presenteerde om van alle 128 huishoudens in het Friese dorp een audiovisueel portret te maken? 'Eerst zo', zegt de documentairemaker een jaar later in datzelfde café: hij leunt achterover op zijn stoel, het hoofd licht voorovergebogen, de armen over elkaar. 'Maar al snel kwamen de verhalen.'

Een vaart en twee straten, De Streek en De Wal. Meer is Feanwâldsterwâl (Veenwoudsterwal in het Nederlands, 400 inwoners) niet. Halverwege tussen Dokkum en Leeuwarden, ingeklemd tussen een snelweg en een spoorlijn, een uitgestrekt buitengebied als gedeelde achtertuin. Klaas Idzerda (71, 'maar ik ben import want ik woon hier pas vijftig jaar') kan zich nog herinneren hoe de boeren vroeger 's avonds met hun met hooi en melk volgeladen schuitjes terugkeerden.

Altijd buiten

Pas in 2011 schudde 'De Wâl' het buurtschapstempel af en kreeg het officieel de dorpsstatus. Sindsdien is het het jongste dorp van Friesland het predicaat werd gevierd met een zweefmolen en een schiettent.

Als 6-jarige jongen streek documentairemaker Litjens (41) zelf met zijn ouders neer in Feanwâldsterwâl. 'In Amsterdam was ik als carapatiënt altijd ziek. Hier had ik daar geen last meer van. Altijd buiten, altijd spelen.' Inmiddels woont hij al jaren in Zwolle. Tien jaar werkte hij als sportjournalist. 'Maar ik was klaar met de zwart-witweergave van succes en falen.' Hij legde zich toe op het optekenen van levensverhalen. 'Ik leerde dat iedereen een verhaal waard is.'

In 2014 keerde Litjens terug naar Feanwâldsterwâl, met het plan het dorp waar hij was opgegroeid te vatten in een verzameling portretten. Hij ging praten met zijn oude meester op de lagere school. 'Die zei: 'Mooi plan, in 2018 is Friesland Culturele Hoofdstad van Europa met allerlei subsidiepotjes, grijp je kans.'

Culturele hoofdstad

Dit weekend opent Leeuwarden-Fryslân het jaar als Culturele Hoofdstad van Europa. De mienskip de gemeenschap was de troef waarmee Leeuwarden de titel in 2013 in de wacht sleepte. Mede om dat ideaal kracht bij te zetten, werd later de provincienaam aan de kandidatuur toegevoegd. Het festijn houdt niet op bij de stadsgrens.

Maar in de aanloop naar 2018 klonk gemor. Want wat hadden die door internationale kunstenaars ontworpen fonteinen in de Friese elf steden of de reuzenmarionetten van het Franse gezelschap Royal de Luxe nu met de Friese gemeenschap van doen? Veronachtzaamde de organisatie het centrale thema niet? Zo kwam het geheime wapen als een boemerang terug: wat betekende dat containerbegrip mienskip nu eigenlijk? Het jaar als culturele hoofdstad moest een volksfeest voor en door de gemeenschap worden, maar ook een artistiek programma met internationale allure. Dan kom je er niet met dorpstoneel.

Onrealistisch hoog

Die spagaat brak ook artistiek leider Lieven Bertels op. 'Deze baan sloopt mensen', zei hij in de Leeuwarder Courant. De Vlaming vertrok af gelopen zomer, nog voor het feest begon, voor een nieuwe baan naar Amerika. Iedereen heeft een mening, idee en verwachting van wat een Culturele Hoofdstad moet worden, had Bertels ondervonden. 'Die verwachtingen zijn soms onrealistisch hoog.'

Mienskip was geen marketingtrucje, bezwoer de artistiek leider kort voor zijn vertrek in de Volkskrant. Tegelijkertijd moest Friesland in 2018 niet blijven hangen in nostalgische plattelandsfolklore. Het zou de viering moeten worden van de iepen mienskip: de open gemeenschap, het verbond tussen Friesland en de wereld. 'We zetten de ramen en deuren open.' Zo is er in het programma plaats ingeruimd voor een Mata Hari-tentoonstelling in het Fries Museum én voor Under de Toer, een verzameling lokale manifestaties in plaatselijke kerken.

Toch, als er één project is waarin de mienskip tot leven komt, dan is dat in Iepen Doar(p) (een woordspeling op open deur en open dorp), zoals de portrettencollectie van de gemeenschap van Feanwâldsterwâl heet. Maar verwacht ook van initiatiefnemer Litjens geen pasklaar antwoord op wat die mienskip is. 'Ik erger me aan het clichébeeld dat vaak van dorpsgemeenschapschappen wordt geschetst. We wilden de tijd nemen om de verscheidenheid laten zien, iedereen een stem geven. Het op het oog uniforme dorp blijkt vooral heel divers.'

Over de streep

De mensen doen veel samen en voor elkaar, maar zijn ook op zichzelf. Er is een sociale commissie die zieken bezoekt. Er zijn tradities, zoals het jaarlijkse volleybaltoernooi tussen De Wal en De Streek, en de Lodenhelrun, een survivalrace die draait op honderden vrijwilligers. De vrijstaande huizen langs het water hebben een eigen bruggetje als toegang je zou er een metafoor in kunnen zien. Het dorp en de dorpsbewoners zijn als vanzelfsprekend met elkaar verbonden, maar met enige distantie.

De grootste prestatie is misschien wel dat het lukte nagenoeg alle dorpsbewoners over de streep te trekken. Een team, naast Litjens bestaand uit de interviewers Hester Heite en Sippy Tigchelaar en de fotografen Tryntsje Nauta en Marieke Kijk in de Vegte, ging langs de deuren.

Lofzag

Vertrouwen, Litjens was immers hun oude dorpsgenoot, tijd en vasthoudendheid bleken de sleutel. 'Vooral Sippy is als een maatschappelijk werker door het dorp gegaan. Soms moesten we drie keer terugkomen. Uiteindelijk gingen alle deuren open.'

De verhalen verschijnen als korte audioclip met een foto, zonder naam en toenaam. 'Ik wilde de mensen laten zien en horen', zegt Litjens. 'De gesproken taal is een belangrijk aspect van wie zij zijn. Maar een camera kan intimideren, daarmee kom je lang niet zo dichtbij.' Bijna alle vertellingen zijn in het Fries, maar met Nederlandse en Engelse ondertiteling. Van 12 februari tot en met 8 augustus zal elke werkdag een deur in Feanwâldsterwâl opengaan met de publicatie van een portret.

Meer nog dan een lofzang op de gemeenschap zijn de 128 portretten een ode aan de alledaagsheid. De oma die vertelt dat haar kleinzoon elke maandag stoofpeertjes komt eten. De man die begeesterd uiteenzet wat hij in zijn moestuin heeft staan mede dankzij de paardenmest van de buurvrouw. Een weduwe die zich heeft ingeschreven voor een ouderenreis.

Mienskipsgedachte

Het verbaast Litjens hoe persoonlijk de verhalen zijn. Klaas Idzerda vertelde uitgebreid over zijn inspanningen voor de regionale begraafplaatsen, de oprichting van de feestcommissie in het dorp en het ontwerp van nieuwe bloembakken langs de kade. Maar wat bijblijft, is zijn verhaal over Tjalling, de inmiddels overleden verstandelijk gehandicapte broer van zijn vrouw Anneke. Toen hun moeder overleed, trok hij bij hen in. 'Iedereen in het dorp kende hem. Je hoorde hem altijd aankomen, op zijn fietsje, psalmen zingend.'

Laat inwoners van Feanwâldsterwâl vertellen over wat het betekent om in het dorp te wonen en ze verliezen hun schroom. Misschien is dat de kern van de mienskipsgedachte en daar is geen Culturele Hoofdstadtitel voor nodig. Sjoerd Litjens ziet parallellen met hoe hij zelf het dorp aanvankelijk wat terughoudend tegenover zich trof, een jaar geleden in dorpscafé 't Dûke-Lûk. 'Het enthousiasme kan nog komen.'

_{Vanaf 12/2 verschijnt elke werkdag een audiovisueel portret uit Feanwâldsterwâl op iependoarp.eu en op Omrop Fryslân.}