Een kleine kernoorlog is opeens niet ondenkbaar

De dirigent is ook de tenor die met hoge pet en microfoon in de hand een ode aan de Grote Leider ten beste brengt. Terwijl het orkest heroïsch blaast en trommelt en strijkt en het koor brult, gaan de blikken van het duizendkoppige publiek in het auditorium, allemaal in gevechtstenue, naar het huizenhoge videoscherm achter de muziek.

Daar klieft een massieve onderzeeër donkere golven, stijgt een raket op en rolt een transporter met een reusachtige raket erop voorbij. Weer een lancering. Ze zien uit een hoog standpunt hoe een witte raket rakelings langsraast en met nog drie vuurstippen naar het oosten vliegt, de oceaan over, hoe een wit wolkendek in beeld komt, hoe dat splijt en een kustlijn razendsnel naderbij komt. Vuurzee. Meer vuurzee. Een smeulende Amerikaanse vlag. En dan fier de Noord-Koreaanse vlag. Einde.

Plaats van handeling is een van de grote volkstheaters in de Noord-Koreaanse hoofdstad Pyongyang. De datum 18 april 2017, de Dag van de Zon waarop de verjaardag van de vader des vaderlands Kim-Il sung wordt gevierd. Met, in dit geval, een animatiefilm van een intercontinentale kernaanval op de westkust van de VS.

Een aanval die, zegt nucleair defensiespecialist Sico van der Meer van Instituut Clingendael in Den Haag, niet erg realistisch is. 'Noord-Korea beschikt over een klein arsenaal kernwapens, maar niet over intercontinentale ballistische raketten. Japan of de VS kunnen ze niet bereiken. Nog niet, er wordt wel aan gewerkt.'

Hoe ver het met het Noord-Koreaanse raketprogramma staat weet niemand, wel dat de raket die op dezelfde feestdag werd gelanceerd al na seconden roemloos ontplofte. Gênant voor het regime, maar het punt was gemaakt. De blindganger was bedoeld als een provocatie eerste klasse en werd ook zo opgevat. Maar een provocatie, meldden de Amerikanen direct, die te verwachten was geweest. En het was tenminste niet nóg een ondergrondse kernproef.

Serieuze atoomdreiging

Vorige week zondag volgde overigens een nieuwe lancering, naar Noord-Koreaans zeggen met een nieuw type raket. Die na 600 mijl in zee stortte. Maar wel met Japan in zicht.

Het lijkt het al bijna alledaagse geharrewar tussen Noord-Korea en de rest van de wereld. Gevaarlijke gek dreigt met waar wij het bangst voor zijn, atoomwapens. Zaak om ons niet op de kast te laten jagen.

Maar wie een stap terugzet van het dagelijkse nieuws stelt toch ook iets anders vast: de serieuze atoomdreiging is terug van weggeweest. Decennialang ging het over kernwapenreductie en non-proliferatie, en werden aspirant-kernwapenstaten als Iran nadrukkelijk in het nauw gedreven. Kernwapens, werd de consensus, zijn in feite te gevaarlijk om te gebruiken. Beheersing was de enige optie. En in de tussentijd maakten we ons vooral zorgen over terroristen die met kernafval en gewone explosieven een ravage in onze binnensteden zouden kunnen aanrichten. Of zelfs een echte kernkop, als een schurkenstaat die had verhandeld.

Nu dreigt een regime met een kernwapen de hoofdstad van een buurland te vernietigen, en droomt het openlijk van atoombommen op Californië. Dat Noord-Korea kernwapens heeft, staat vrijwel vast. Enkele tientallen, is het vermoeden, en vermoedelijk niet de allergrootste. Claims dat bij de laatste kernproef in januari 2016 een waterstofbom afging op testcentrum Punggye-ri lijken ongegrond; het leek meer op een opgevoerde plutoniumbom. Ook knap en onthutsend overigens, tot nog toe leken alleen grootmachten die 'boosting' te beheersen.

En er is meer, zegt Clingendael-analist Van der Meer. 'Sinds de jaren tachtig zijn vooral de arsenalen tactische kernwapens afgebouwd: kleine kernwapens die tegen doelen op een slagveld konden worden ingezet. Niet tegen steden, wel tegen tankdivisies. Iedereen leek het erover eens dat dat toch geen optie was, het risico op escalatie was veel te groot.'

Maar de laatste jaren, zegt van der Meer, lijkt er iets te veranderen in de militaire doctrine. Russische militairen spreken nu openlijk over het idee dat beperkte inzet van een kernwapen een hopeloos conflict kan bevriezen, juist vanwege die potentiële escalatie. Na de eerste klap zal iedereen zich tweemaal bedenken om terug te slaan, is de redenering.

Nieuwe kernmacht

Het idee van een nucleair schot voor de boeg, bijvoorbeeld om oprukkende troepen of tankkolonnes te vernietigen, lijkt een vervolgstap op de lang gekoesterde doctrine van wederzijds verzekerde vernietiging, in het Amerikaans heel toepasselijk MAD (mutual assured destruction) genoemd, zegt James E. Doyle. Hij was lang als ontwapeningsspecialist verbonden aan kernwapenlab Lawrence Livermore in Californië en is tegenwoordig zelfstandig adviseur en schrijver. 'Voorheen leek de afschrikking met totale vernietiging een eerste inzet te blokkeren, nu denkt men eerder dat diezelfde afschrikking een nucleaire reactie zal tegenhouden.'

Hetgeen, benadrukt hij, pure fantasie is. Dat de Russen wel zo denken, vermoedt hij zelfs, komt vooral doordat ze niet heel veel vertrouwen hebben in hun conventionele slagkracht. En dat is elders niet anders. Net als de Russen spenderen ook de Amerikanen en de Britten miljarden aan modernisering van hun kernwapenarsenaal.

Noord-Korea is een nieuwe kernmacht, dat staat vast. Het land heeft kernreactoren, verrijkingsfabrieken en deed ondergrondse kernproeven. Het beschikt over misschien tien atoombommen, met een kracht van vermoedelijk ergens tussen de 15 en 50 kiloton tnt. De bom op Hiroshima, ter vergelijking, was 15 kiloton zwaar. Die explodeerde op 600 meter hoogte boven de nietsvermoedende stad, met 60 duizend directe doden tot gevolg en nog eens 70 duizend in de weken en maanden erna.

En uitgerekend Noord-Korea zoekt ruzie, in de eerste plaats met Zuid-Korea, waarvan de hoofdstad Seoul (10 miljoen inwoners) maar 60 kilometer van de grens met Noord ligt, ruim binnen bereik van conventioneel wapentuig trouwens. Maar omdat Zuid-Korea de volle Amerikaanse steun heeft, gaat de dreiging in feite de hele wereld aan.

Een ongemakkelijke waarheid waarbij zich meteen ook ongemakkelijke vragen aandienen. Wat als het daar echt uit de hand loopt en er, voor het eerst sinds Hiroshima en Nagasaki, in een conflict daadwerkelijk atoombommen worden ingezet? Wat gebeurt er dan militair? Geopolitiek? En ook meer praktisch: wat is het effect op de planeet? Op Europa? Of zelfs Nederland? Moeten we schuilkelders heropenen? Blikvoer inslaan?

Er zijn niet heel veel studies die de wereldwijde effecten van een atoombom-explosie nauwgezet in kaart brengen, zegt Van der Meer van Clingendael. Zeker in Nederland niet. 'De meeste experts hier concentreren zich meer op de politiek-strategische aspecten', zegt hij. Wel ontwikkelde vredesorganisatie Pax in 2014 een scenario voor een kernwapenexplosie in de Rotterdamse haven (zie onder). Geen heel realistische situatie, want het is gemakkelijker om met gewone springstof een gruwelijke ravage aan te richten dan met zwaarbewaakte splijtstof. Al geeft het huiveringwekkende verhaal ook een idee wat Noord- en Zuid-Koreanen zelfs bij een 'klein' atoomconflict wacht. Wat een verre kernexplosie wereldwijd teweegbrengt aan straling en andere risico's, is misschien nog het beste af te lezen aan de bovengrondse kernproeven na de Tweede Wereldoorlog, vooral in de VS en Rusland. Ongeveer vierhonderd van de ruim tweeduizend kernproeven (VS, Rusland, Frankrijk, Groot-Brittanië) tussen 1945 en 1995 zijn bovengronds gehouden, sommige vlak bij de grond, andere op grotere hoogte. Bij die explosies worden radioactieve vervalproducten van de splijtstof en geactiveerd materiaal verspreid in de atmosfeer. Vooral de elementen strontium-90 en cesium-137 zijn daarbij van belang, omdat ze kanker verwekken, zich in het lichaam (schildklier) kunnen ophopen en lang actief blijven.

Baby Tooth Survey

Een flink deel van de radioactiviteit komt in de fall-out (kleine stralende stofdeeltjes) van de paddestoelwolk weer naar beneden, afhankelijk van wind en weer in een kleiner of groter gebied. De kracht van de explosies doet er daarbij veel toe, niet alleen vanwege de hoeveelheid materiaal, maar ook door de hoogte die de vuurbol en de paddestoelwolk bereiken. Ook de hoogte is van belang: op de grond komt veel meer stof vrij dan hoog in de lucht.

In de jaren zestig lanceerde het Amerikaanse artsenechtpaar Eric en Louise Reiss hun befaamde Baby Tooth Survey, waarin ze melktanden van 300 duizend kinderen vanaf 1950 analyseerden op de aanwezigheid van radioactief strontium. Daarvan is maar één bron: kernproeven. Uit de metingen bleek dat kinderen van na 1963 vijftig maal meer van het spul in hun tandbeen hadden dan generaties van begin jaren vijftig.

De uitkomsten overtuigden de Amerikaanse president John F. Kennedy ervan dat het afgelopen moest zijn met bovengrondse proeven. Tegelijk konden ook Reiss en Reiss niet hardmaken dat de verhoogde radioactieve blootstelling mensen ziek had gemaakt of zelfs gedood. In de jaren negentig kwam het Amerikaanse National Cancer Institute tot andere conclusies: de ongeveer vijftig tests in Nevada konden ergens tussen de 10- en 75 duizend extra gevallen van schildklierkanker geven in de decennia erna. Daarbij ging het vooral om omwonenden van de testgebieden, de zogeheten down-winders in omliggende dorpen en stadjes.

Die tests in Nevada (onlangs werden de observatiefilms van de proeven via YouTube vrijgegeven) brachten naar schatting 5 à 6 exabecquerel aan radioactief materiaal in de omgeving. Ter vergelijking: de ontploffing en brand in mei 1986 in de kerncentrale in Tsjernobyl, Oekraïne, spuwde ongeveer 2 exabecquerel aan verdampte kernstaven en rook uit, waarvan ook een deel door de wind naar West-Europa en Nederland werd gevoerd. Dat leidde tot veel maatschappelijke onrust en het besluit om sommige groenten, zoals spinazie, te vernietigen. De koeien moesten op stal.

Tsjernobyl, rekent de Amerikaanse analist James E. Doyle voor, was per saldo dus vergelijkbaar met 10 tot 20 bovengrondse kernexplosies. 'Wat tegelijk geruststellend is en verontrustend. Een enkel ontploft atoomwapen leidt wereldwijd niet tot een dramatisch radiologisch gezondheidsrisico.' Anderzijds is hij er stellig van overtuigd dat een nucleair conflict nooit beperkt zal blijven tot maar één atoomexplosie. 'Enkele tientallen detonaties lijkt realistischer. Zelfs als men niet uit is op escalatie, treden mechanismen in werking die in korte tijd enorme schade aanrichten.'

En die schade is niet alleen regionaal, zegt een andere Amerikaan, klimatoloog Alan Robock van Rutgers University in New Jersey. In een studie samen met Owen Toon van de Universiteit van Colorado, liet hij een paar jaar geleden zien hoe zelfs een plaatselijk conflict het klimaat op aarde stevig van slag brengt.

Horrorscenario

Veel mensen herinneren zich nog het verhaal van de nucleaire winter, de ijzige koude die door stof en roet in de atmosfeer na een wereldwijde kernoorlog intreedt. Opsteller Carl Sagan, astronoom en tv-persoonlijkheid, kreeg er veel kritiek op: de studie zou te zwartgallig zijn.

Die wereldwijde kernoorlog is misschien niet realistisch, maar kleine conflicten zijn dat des te meer, zegt Robock. Tot zijn eigen verrassing laten recentere simulaties zien dat daarbij het winter-scenario nog steeds gewoon opgaat.

Plaats van handeling in hun studie (uit 2009) is niet Korea, dat was toen minder in beeld. Robock en Toon modelleerden het stof en roet dat een plaatselijke kernoorlog tussen India en Pakistan zou opwerpen. Bij die oorlog komen zo'n honderd atoombommen van formaat Hiroshima (15 kiloton TNT) neer op evenveel steden en industriegebieden, is hun uitgangspunt.

Het dodental loopt bij zo'n horrorscenario in de tientallen miljoenen, denken specialisten. Maar wereldwijd vallen er misschien wel een miljard doden, voorspelden Robock en Toon, doordat rook en roet de instraling van zonlicht tempert. In hun simulaties reiken de rookwolken in de eerste week tot zo'n 12 kilometer hoogte en van midden-Afrika tot China. Een week later omsluit de rook de hele planeet op gematigde breedtegraden, waaronder ook Europa. Zes weken na dato is de hele planeet grauw en haalt nog niet de helft van het zonlicht het aardoppervlak. Rook reikt dan tot zo'n 50 kilometer hoogte en leidt tot een afkoeling met 1,25 graden Celsius.

Die koelte houdt jaren aan en is na tien jaar nog steeds een halve graad, voorspellen de modelberekeningen. Die, zo benadrukt Robock, realistisch zijn. 'We hebben er historische branden als die in San Francisco in 1906, bosbranden in Indonesië en bekende vulkaanerupties mee doorgerekend. Met goed resultaat.'

De situatie na de denkbeeldige kernoorlog tussen India en Pakistan, zegt Robock, is vergelijkbaar met 1816, het beruchte 'jaar zonder zomer' na de uitbarsting van de Tamboravulkaan op het Indonesische eiland Soembawa in 1815. Wereldwijd mislukten dat jaar oogsten, gingen de voedselprijzen hemelhoog en braken hongersnoden uit. 'Een wereld in malaise.' En het zou nu niet anders zijn, zegt hij, met een miljard mensen die het onder de huidige omstandigheden maar net redden. 'Zij worden als eerste getroffen', denkt Robock. Onlangs schatte een internationale artsenorganisatie dat een nucleaire hongersnood na een treffen van India en Pakistan misschien zelfs twee miljard levens zou kunnen eisen.

Robock werkt naar eigen zeggen nu aan een nieuwe simulatiestudie waarin slechts een handjevol atoombommen afgaan. Hij windt geen doekjes om zijn motief bij het onheilspellende rekenwerk: kernwapens moeten de wereld uit. 'Zelfs een kleine lichtzinnigheid kan al tot een wereldwijde catastrofe leiden, dat moet iedereen zich realiseren', zegt Robock onomwonden.

En Noord-Korea? Dat lijkt, zegt Clingendael-expert Van der Meer, een griezelig geval apart. Weinig kernwapens, niet echt veel grote steden om in brand te steken. Wat betreft de wereldwijde gevolgen zal dat vermoedelijk wel loslopen. 'Hooguit regionale fall-out en geen groot klimaateffect: het klinkt bijna als een normale oorlog. Tot je je realiseert wie er daar allemaal meekijken: de VS, Rusland, China. De grote kernwapenstaten.'

Van der Meer is er dus ook niet gerust op: 'Een atoomoorlog is geen wiskunde met aannamen en uitkomsten. Alles is onzeker, en we hebben behalve de Koude Oorlog geen echte conflicten om te bestuderen. Wat doen staten en bevelhebbers? Niemand weet het. Wat gelukkig is voor de wereld, maar een probleem voor ons analisten.'

De Rotterdam Blast

Vredesorganisatie Pax publiceerde in 2014 een huiveringwekkend scenario van het niet-ondenkbare geval dat in de haven van Rotterdam een binnengesmokkeld kernwapen van het formaat Hiroshima afgaat op een net aangemeerd containerschip. Dat de publicatie samenviel met de Internationale Veiligheidstop in Den Haag, was geen toeval, zegt een van de opstellers, de van oorsprong Amerikaanse Susi Snyder. 'We maken ons grote zorgen over de nucleaire boekhouding in sommige landen. Een loose nuke is niet denkbeeldig.'

Uit welke hoek de aanslag afkomstig is, blijft onduidelijk, maar op 14 februari 2014 gaat hij af, een 14 kiloton atoombom. De lichtflits is van Zeeland tot Leiden te zien en maakt tot op 16 kilometer afstand tijdelijk blind, oorzaak van tientallen verkeersongelukken op de snelwegen in de regio. Binnen een straal van 4 kilometer van Pier 7 in de Waalhaven op Heijplaat verbrandt alles en iedereen door de verzengende hitte. Verderop breken direct branden uit, onder meer in oliedepots. Binnen een straal van 1 kilometer wordt alles door de drukgolven platgewalst, dammen naar woonwijken breken en radioactief water stroomt binnen. Containers vliegen in de eerste seconden door de lucht. Tot op 2 kilometer maakt rondvliegend puin talloze slachtoffers en valt alle elektronica uit door de elektromagnetische puls van de kernexplosie. Na twee minuten stijgt een paddestoelwolk op, die in de regeringsgebouwen in Den Haag goed te zien is. Daar bevestigt het Navo-hoofdkwartier binnen enkele minuten de explosie van een kernwapen van 12 tot 16 kiloton op pier 7, Zaltbommelstraat, Waalhaven, Rotterdam.

De premier, ministers van defensie, justitie en anderen haasten zich naar de atoombunker onder het ministerie van Binnenlandse Zaken. Binnen tien minuten reikt de paddestoelwolk tot 6 kilometer hoogte. Radioactieve fall-out van stof en gruis begint op enkele kilometers afstand neer te komen, en wordt door een zuidwesten wind weggevoerd. Rond dezelfde tijd beginnen de media te berichten over Rotterdam. Er wordt gespeculeerd over de evacuatie van heel Zuid-Holland. Wat later gaat het over de hele randstad. Intussen begint de fall-outpluim zich richting Utrecht te bewegen. Op televisie maant de premier het volk tot kalmte en roept op elkaar waar mogelijk te helpen. Na drie kwartier treedt artikel 5 van het Navo-bondgenootschap in werking: deze aanval is een aanval op allen. Een verslaggever in het Erasmus Medisch Centrum braakt voor de camera, getroffen door een hoge stralingsdosis.

Intussen voorspellen de autoriteiten radioactieve fall-out in een strook van Rotterdam via Gouda naar Utrecht en Amersfoort. Het gebied met 3 miljoen mensen moet worden geëvacueerd. Na drie uur komen de eerste schattingen van slachtoffers. Bij de explosie zijn 8.000 mensen direct omgekomen, nog eens 65 duizend mensen hebben fatale doses straling opgelopen, 130 duizend mensen zullen stralingsziek zijn maar er niet aan overlijden. Ziekenhuizen worden overspoeld met gewonden. De autoriteiten proberen rond de 2 miljoen mensen te evacueren, maar paniek en chaos regeren het land. De stad Rotterdam geldt als verloren. Het centrum mag vanwege de stralingsniveaus zeker een jaar niet betreden worden, de omgeving van ground zero is zeker vijf jaar verboden terrein.

Susi Snyder van Pax is betrokken bij de internationale campagne voor een volledig verbod op kernwapens. 'Als de VN en het Rode Kruis beide zeggen dat ze zelfs na een beperkte kernaanval humanitair vermoedelijk niks kunnen uitrichten, is er maar één keus: ermee stoppen.'

_{Aanvullingen en verbeteringen: De fallout van een kernexplosie in Rotterdam wordt door een zuidwesten wind naar Gouda, Utrecht en Amersfoort gevoerd, niet oost-noordoost, zoals in een eerdere versie van dit artikel stond. De ontplofte kernreactor in Tsjernobyl ligt in Oekraïne, net niet in Wit-Rusland.}