Een kerk die wordt gerenoveerd, dat betekent smullen bij een wirwar aan botten

De Eusebiuskerk in Arnhem wordt verbouwd. Het is een buitenkansje voor archeologen, die een schat aan menselijke beenderen kunnen opgraven. ‘Het is soms een heel gepuzzel.’

In een hoek naast de buitenmuur van de Arnhemse Eusebiuskerk leggen archeologen met spatels en kwastjes voorzichtig een skelet bloot. Twee bovenbenen worden zichtbaar en een bekken dat nog grotendeels intact lijkt. De beenderen zijn koffiebruin verkleurd door de tijd.

Deze botten stammen waarschijnlijk uit de 16e eeuw, zegt archeologisch projectleider Michael Bot. Heel precies is dat zo op het blote oog moeilijk te zeggen. ‘Want alles ligt hier door elkaar. Soms groeven ze gewoon door iemand anders heen.’ Wat wel duidelijk is: rond en in de kerk liggen honderden, zo niet duizenden skeletten begraven.

De Eusebiuskerk is toe aan een renovatie – de zoveelste. In de vloer van de kerk wordt een kelder gegraven voor nieuwe toiletten en een verwarmingsinstallatie. De binnenruimte van de kerk is veranderd in een bouwput. Het koor en het orgel zijn afgedekt met plastic, bouwvakkers met gele helmen lopen tussen de hoge muren met gebrandschilderde ramen. In plaats van verheven orgelmuziek klinkt het snerpende geluid van een steenzaag.

Verbouwingen van oude kerken zijn een buitenkansje voor archeologen. Hier in het bijzonder, omdat ook in de kerk zelf opgravingen gedaan kunnen worden, zegt Bot. ‘Dat komt zelden voor.’

De Eusebius is de belangrijkste kerk van Arnhem, en misschien wel heel Gelderland. Met de bouw van het laatgotische katholieke godshuis werd in 1452 begonnen, onder auspiciën van Karel van Egmond, hertog van Gelre. In zijn tijd (1467-1538) een belangrijk heerser, toen het hertogdom Gelre nog een machtsfactor van betekenis was in de Europese politiek.

Na de Beeldenstorm van eind 16de eeuw werd de Eusebius zoals zoveel andere katholieke kerken protestants. In de Tweede Wereldoorlog werd de kerk zwaar beschadigd en daarna weer opgebouwd. Sindsdien volgt renovatie op renovatie. De gerestaureerde toren is net opgeleverd.

Achthonderd skeletten

Dat in en rond de Eusebius eeuwenlang mensen zijn begraven, staat wel vast. Twee jaar geleden werden bij werkzaamheden voor de aanleg van de Sint Jansbeek aan de noordkant van de kerk al achthonderd skeletten blootgelegd.

De nieuwe opgravingen, die een paar weken geleden zijn begonnen, kunnen mooi vergelijkingsmateriaal opleveren dat antwoord geeft op de vraag welke burgers waar werden begraven, zegt fysisch antropoloog Steffen Baetsen die verantwoordelijk is voor het onderzoek aan de beenderen.

De noordkant van de kerk is de ‘koude kant’, legt hij uit. ‘Je mag verwachten dat daar de minder bedeelden liggen: vreemdelingen, ongedoopte kinderen, zieken.’ De eerste onderzoeksresultaten wijzen ook in die richting. Aan de noordkant zijn veel skeletten gevonden van kinderen, mensen met slechte gebitten, vaak slordig begraven.

De huidige opgravingen vinden plaats aan de zuidzijde en binnenin de kerk. De verwachting is dat daar de meer gegoede burgers liggen begraven. Maar dat zal nog moet blijken, zegt Baetsen. ‘Zo ver zijn we nog niet.’

In de kuil naast de buitenmuur hebben Baetsen en zijn medewerkers al heel wat beenderen blootgelegd. Schedels, armen, benen en ribben zijn uit het zand tevoorschijn gekomen. Alle botten gaan in plastic zakken, wat bij één persoon lijkt te horen, wordt verzameld in zwarte kratten. Voor zover mogelijk, zegt Bot. ‘Het is soms een heel gepuzzel.’

In een aparte ruimte worden de botten met water en tandborstels schoongeboend voor verder onderzoek. Eerst wordt gekeken naar de fysieke kenmerken, legt Baetsen uit: ‘Man, vrouw, leeftijd, lengte, afwijkingen aan botten die kunnen wijzen op ziekten.’

Met isotopenonderzoek kan volgens Baetsen ook aangetoond worden waar iemand vandaan komt. ‘Zo hopen we een stukje van de geschiedenis van Arnhem na te kunnen vertellen. Daar zijn wel boeken over, maar de grond vertelt altijd een ander verhaal dan boeken.’

Binnen in de kerk is bij de eerste opgravingen al een grafkelder naar boven gekomen, laat projectleider Bot zien. Misschien dat ze ook nog resten tegenkomen van de voorganger van de Sint-Maartenskerk op de overblijfselen waarvan de Eusebius is gebouwd. ‘Dat zou een houten zuilenkerk moeten zijn geweest. Maar we weten niet zeker of die bestond.’

Nieuwe opzet

Uiteindelijk moet dat allemaal een plek krijgen binnen de nieuwe opzet van de kerk, zegt Peter Koelewijn, bouwmanager van de Stichting Eusebius Arnhem, eigenaar van de kerk. De Eusebius doet de laatste jaren vooral dienst als evenementenhal voor beurzen en bijeenkomsten.

‘Wij willen het verhaal van de kerk weer vertellen’, aldus Koelewijn. Zoals dat van de na de Tweede Wereldoorlog gerenoveerde toren waarvoor een beeldhouwer Disneyfiguren uithieuw als versiering. ‘Tot woede van de dominee die dat blasfemie vond.’ Hij hield de plaatsing van de beelden jarenlang tegen. Uit wraak zette de beeldhouwer het hoofd van de dominee op Grumpy, de chagrijnigste van de zeven dwergen van Sneeuwwitje.

Het praalgraf van de Karel van Egmond, dat in de loop der jaren aan de kant is geschoven, krijgt zijn prominente plek midden in de kerk terug. De houten evenementenvloer wordt weggebroken zodat de oude grafzerken weer zichtbaar worden.

Als het praalgraf wordt verplaatst, zal ook daar worden gegraven om een doorgang te maken naar de crypte van de oude Sint Maartenskerk, zegt Koelewijn. ‘Ik ben heel benieuwd wat we daar weer zullen tegenkomen. Ik heb geen idee.’