Een groene revolutie kent niet alleen winnaars

Volkswagen maakt allang geen dieselauto's meer. Als apart bedrijf bestaat de automaker eigenlijk ook niet meer, na de fusie met elektronicagigant en windmolenbouwer Siemens. Maar de merknaam is gebleven, evenals de inventiviteit van de ingenieurs. Het is 26 september 2045 en het VW-symbool prijkt op wat Duitsers liefdevol hun Zweisamkeitzug noemen. Een sliert van splitsende en samenvoegende minitreintjes die op hoge snelheid door steden en wijken raast en passagiers aflevert op hun individuele bestemming. Een 'partnertrein' die even makkelijk scheidt als samenkomt. De nieuwe Vorsprung durch Technik, die elektrische auto's vrijwel overbodig maakt.

De grote winaar

Dertig jaar nu is Duitsland samen met Denemarken de grote winnaar van de groene revolutie. De laatste kern- en kolencentrales zijn al twee decennia dicht. Daken zonder zonnepanelen zijn een zeldzaamheid en windmolens gelden als de nieuwe hoogspanningsmasten: lelijk maar onmisbaar. Zuinige apparaten en verlichting kosten nauwelijks stroom en de huisverwarming komt grotendeels uit de hitte van de aarde. Overtollige elektriciteit wordt 's zomers opgeslagen in wijkaccu's op ammoniak, zo groot als garageboxen.

Energie is eigenlijk niet zo'n punt meer. Als eerste grote industriële onderneming ter wereld heeft Siemens zich al in 2030 volledig fossielvrij verklaard, precies zoals vijftien jaar eerder was toegezegd. Ook de fabrieken van DSM, Unilever en Philips gingen wereldwijd klimaatneutraal zonder veel ophef te veroorzaken. Zelfs de chemische bedrijven en de staalindustrie gebruiken nog maar mondjesmaat aardgas en ruwe olie.

De Duitsers hebben een feestje gepland bij het symbolisch dichtdraaien van de Russisch-Duitse pijpleiding Nord Stream, als afsluiting van de energierevolutie. Maar misschien was dat net iets té triomfantelijk.

Vanaf dat moment laaien de emoties op en loopt het in Rusland volledig uit de hand. Studentendemonstraties op het Rode Plein; straatrellen op de Krim; plundering van warenhuizen in Sint-Petersburg. Ruim een halve eeuw was Rusland hofleverancier van gas en olie voor Europa, en later ook voor China, maar nu loopt het fossiele tijdperk ten einde en raakt de staatskas leeg. In de media heersen meer paranoia en oorlogsretoriek dan ooit. Het laatste nieuws is dat adviseurs van de president dreigen een jaar lang alle gaskranen in Siberië open te zetten, om duizenden megatonnen extra broeikasgas in de atmosfeer te pompen. 'Om de financiële vernedering van Rusland te vergelden', zeggen ze.

Een absurde toekomstfantasie? Voor wie dat vindt, lees het rapport Time to wake up van het The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS), de Haagse denktank voor strategische studies die overheden en bedrijven van advies voorziet. Vorig jaar bogen energiedeskundigen, veiligheidsexperts en politicologen van het HCSS zich voor het eerst over de vraag wat de geopolitieke gevolgen zouden zijn van een effectief Europees klimaatbeleid. Gedefinieerd als: een beleid waarin de komende 35 jaar bijna alle fossiele brandstoffen worden vervangen door duurzame alternatieven die de aarde niet verder opwarmen.

Om te beginnen is zo'n beleid geen sciencefiction meer, maar een serieus te nemen toekomst. Dat wil zeggen: we doen er nog weinig aan, maar het zou wel kunnen. Afgelopen week publiceerde milieuorganisatie Greenpeace een scenario waarin wordt voorgerekend dat volledige uitbanning van olie, gas en kolen in 2050 technisch mogelijk is. Zeker in landen als Nederland en Duitsland. Het draait om politieke wil, zei donderdag ook de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur in een advies aan de regering. Zo'n duurzaam scenario moet zelfs worden opgenomen in de wet. 'Een wettelijke borging geeft het signaal aan Nederlandse burgers en bedrijven dat het klimaatprobleem urgent en serieus is en dat nu actie moet worden ondernomen.'

Verliezers

Hij straalt het niet dagelijks uit, maar ook minister Henk Kamp van Economische Zaken (VVD) wil een volledig duurzame energievoorziening in 2050, schreef hij in zijn opdracht aan de adviesclub. Onder meer om 'een betrouwbare en betaalbare energievoorziening te blijven borgen in een veranderende wereld.'

De ironie wil dat die wereld óók verandert als Europese landen hun energiebeleid radicaal vergroenen, zeggen de HCSS-strategen. De groene revolutie zal verliezers en winnaars kennen. Tot vóór de handelsboycot van 2013 was Europa goed voor de afname van 80 procent van de Russische olie- en gasexport, die zorgde voor meer dan de helft van de staatsinkomsten. Een relatief onbekende verliezer is Algerije. Het land verkoopt 72 procent van zijn olie en 90 procent van zijn gas aan Europa en heeft verder nauwelijks inkomsten. Ook de economieën van Libië, Kazachstan en Egypte draaien grotendeels op de fossiele behoefte van het Europese continent.

Wat gebeurt er met deze landen als onze energiewende slaagt? Vermoedelijk wat meestal gebeurt wanneer autoritaire regimes hun volk niet meer kunnen afkopen met gesubsidieerde diensten en voedsel en brandstof, voorspelt het rapport. Het leidt tot straatoproer, volksopstand en tot wankelende regimes die de gekste dreigementen kunnen verzinnen om in het zadel te blijven.

We gaan er vaak van uit dat de wereld stabieler wordt als er geen strijd meer nodig is voor toegang tot olie en andere fossiele voorraden. 'Maar dat is dus niet noodzakelijk waar', zegt strategisch analist Sijbren de Jong van het HCSS. 'De verliezers van een fossielvrije wereld in 2050 kan iedereen bedenken. De grootste zijn de Golfstaten, delen van West-Afrika en voormalige Sovjetrepublieken waarvan de economie nu grotendeels drijft op olie- en gasinkomsten. Als zij niet ook tijdig overschakelen op duurzamere inkomsten, komen ze in de problemen.'

Eigenlijk zien we van dat proces nu al een voorproef. Met de huidige lage olieprijs van rond 60 dollar per vat leven veel van de genoemde landen nu al boven hun stand. Hun olie-inkomsten schieten tekort om de begroting te dekken, maar nog steeds worden als vanouds cadeautjes uitgedeeld aan de bevolking. Een liter benzine kost in Saoedi-Arabië 14 eurocent; nauwelijks meer dan een liter water in de supermarkt. Zelfs voor de grootste olie-exporteur ter wereld is dat op den duur onhoudbaar. Alleen in Venezuela en Libië, twee andere olielanden met brandstofsubsidies, is de brandstof nog goedkoper.

De Jong: 'Niet alle Arabische landen hebben grote financiële reserves aangelegd om dit lang te kunnen volhouden. Bahrein bijvoorbeeld niet, en een land als Algerije amper. Ook de Sovjetrepublieken hebben in vergelijking met de Golfstaten te weinig gespaard om hun sociale uitgaven op niveau te kunnen houden als de inkomsten uit olie en gas wegvallen.'

Geen wilde fantasie

Ineenstortende Sovjetrepublieken zijn daarom geen wilde fantasie, maar een van de mogelijke scenario's. De Jong: 'Of het werkelijk gebeurt, hangt onder meer af van de vraag of de hele wereld gaat meedoen met de duurzame energierevolutie. Als bijvoorbeeld India en China olie en gas blijven importeren, blijft de vraag naar fossiele brandstoffen bestaan. Misschien wel te meer omdat die brandstoffen eerst in prijs kunnen dalen als de rest van de wereld overschakelt op duurzaam.'

Dat is inderdaad waarschijnlijk, denkt Coby van der Linde, directeur van het Clingendael International Energy Programme en hoogleraar geopolitiek en energiemanagement in Groningen. Misschien wel waarschijnlijker dan de voltooide omslag naar duurzame energie in 2050 die Greenpeace en anderen graag zouden zien. 'Er zullen sunset regio's ontstaan; op zich niks nieuws natuurlijk. Het is goed mogelijk dat door de opkomst van de snel goedkoper wordende hernieuwbare energie de prijzen van kolen, olie en gas dalen. Ik denk dat in elk geval de producerende landen dan eerst kiezen voor de goedkope mogelijkheden van fossiel, zeker als de infrastructuur daarvoor aanwezig is en de economische straf laag. Een van mijn andere zorgen is dat een land als India een Chinees scenario gaat volgen. Eerst veel kolen verstoken en daarna pas energiebronnen aanboren die meer energie per uitgestoten koolstof bevatten, zoals gas.'

Verwoestijning en zandstormen

De grootste verliezers zullen pas opgeven als ze knock-out in de ring liggen, vreest Sijbren de Jong. 'Saoedi-Arabië bijvoorbeeld probeert het gevecht tegen de duurzame omslag zo lang mogelijk te rekken. Nu al zetten ze hun beste diplomaten op het debunken van de gevolgen van klimaatverandering. Wij zien dat als een negatieve missie, maar onbegrijpelijk is het natuurlijk niet. Hun belangen zijn anders. Hoewel ook de Arabische landen zelf de effecten van klimaatverandering beginnen te merken, met een toename van verwoestijning en zandstormen.'

Maar geen paniek, zegt De Jong erbij. Het zijn tenslotte maar scenario's. De energierevolutie is domweg noodzakelijk en komt er op enig moment toch. Misschien veranderen de productielanden nog van mening. 'Het voordeel van klimaatverandering en verduurzaming is dat het niet van de ene dag op de andere gebeurt. Landen hebben de tijd om zich aan te passen. Bijvoorbeeld Qatar doet dat al her en der door zich meer te richten op vastgoed en de financiële wereld, waardoor ze een stabielere economie krijgen.'

Wie de winnaars zijn in dit spel is volgens de strateeg ook wel duidelijk. Dat zijn uiteraard de huidige voorlopers, zoals Denemarken met zijn uitstekende positie op het gebied van windenergie. En Duitsland dus, dat voorloopt met duurzame industrie en de wereld uiteindelijk zal verblijden met een Volkswagentrein die elektrische auto's overbodig maakt - of iets anders.

Maar geopolitieke rust blijft een illusie. Een zware inzet op zonne-energie kan nieuwe vormen van afhankelijkheid veroorzaken. 'Zoals wanneer het Midden-Oosten en Noord-Afrika grote producenten worden van zonne-energie', zegt De Jong.

'Nieuwe energievormen hoeven geen einde te maken aan ongelijke machtsverhoudingen. Een van de bestaande duurzame plannen is Desertec; een vooral Duits plan voor zonneparken in Noord-Afrika ten behoeve van de Europese stroomvoorziening. Juist vanwege de ongewenste afhankelijkheid van een onrustige regio komt dat nu niet van de grond. Misschien gaat de regio die stroom uiteindelijk niet produceren voor Europa, maar voor Afrika. Dat zou heel goed zijn.'