‘Een druk op de knop van de computer en je wordt opeens verdacht van fraude’

Vandaag dient de rechtszaak die juristen en belangenorganisaties hebben aangespannen naar aanleiding van een programma voor fraudebestrijding. Het leidde eerder al tot onrust in Rotterdam-Zuid, waar een computersysteem inwoners ‘selecteerde’. Lees hier de reportage terug.

‘Bij mij mogen ze langskomen, ik heb niets te verbergen’, zegt Cor de Geus (61). De beheerder van de speeltuin in de Rotterdamse wijk Hillesluis, met stevige getatoeëerde armen, ontvangt deze avond in zijn honk tientallen wijkbewoners die meedoen aan een protestbijeenkomst van Vakbond FNV. ­Tegen SyRI, een omstreden middel ­tegen fraude waarmee de bewoners van Hillesluis en Bloemhof worden onderzocht.

^{Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie}

De overheid legt daarvoor alle bestanden bij elkaar van onder meer de belasting en uitkeringsinstanties. Een algoritme bepaalt vervolgens welke adressen een verhoogd risico op fraude laten zien. Op deze avond bespreken de bewoners hoe ze de komende weken hun bezwaren zo duidelijk mogelijk kunnen overbrengen aan het stadsbestuur.

De Geus is het eens met de protestactie. ‘De manier waarop kan niet. Ze drukken op een knopje van de computer en er rollen adressen uit, van mensen die dan opeens verdacht zijn. Dat kunnen personen zijn die dingen doen die het daglicht niet kunnen verdragen. Maar er kan ook per abuis een dame van 85 uitkomen, die schrikt zich rot.’

Hillesluis, gelegen in het stadsdeel Feijenoord, werd vroeger wel een Vogelaarwijk genoemd. Veel bewoners hebben een migratieachtergrond. Het gemiddelde inkomen ligt laag, relatief veel bewoners leven van een uitkering. Dit geldt ook voor het naastgelegen Bloemhof.

Dat veel kinderen opgroeien in gezinnen die het niet breed hebben, ziet De Geus in zijn speeltuin. Als een kind echt hongerig is, krijgt hij er wat te eten. De beheerder let erop of hij kinderen maandag in dezelfde kleren ziet als de vrijdag ervoor. Het is in dat opzicht een spannende wijk, zegt hij, een waar je je nooit verveelt. En dit soort extra sores verdienen de bewoners niet.

1.263 adressen

Rotterdam zegt dat ze met deze gegevenskoppeling de leefbaarheid en de veiligheid in deze kwetsbare wijken wil vergroten. Op 5 maart 2018 gaf het ministerie van Sociale Zaken de gemeente toestemming het fraude­onderzoek met dit Systeem Risico Indicatie (SyRI ) uit te voeren. Op 25 juni en 7 juli 2018 zijn de beschikbare gegevens van de 12 duizend adressen in het gebied bij elkaar gelegd en heeft het Inlichtingen Bureau er een algoritme op losgelaten. Daar kwamen 1.263 adressen uit met een indicatie op een verhoogd risico op fraude. Die zouden verder kunnen worden onderzocht, eventueel met bezoek van toezichthouders en vertegenwoordigers van overheidsinstanties.

Maar tot nog toe is er geen huisbezoek afgelegd. En wanneer dat dan wel gaat gebeuren: de gemeente wil daar niets over zeggen. De vertraging komt onder meer door verschil van mening tussen de deelnemende instanties in de Landelijke Stuurgroep Interventieteams, over hoe er bijvoorbeeld met de bescherming van de data moest worden omgegaan. Nu bekijken de organisaties of de inmiddels een jaar geleden verzamelde gegevens nog actueel zijn. De tijd voor de huisbezoeken dringt, omdat de uit SyRI verkregen informatie twee jaar na de gegevenskoppeling moeten worden vernietigd.

Ondertussen neemt het verzet tegen de methode toe. Die is niet transparant omdat de overheid niet bekendmaakt met welk risicomodel zij rekent, zeggen de tegenstanders. En wat gebeurt er met de resultaten? En waarom wordt alleen op arme wijken een dergelijk sleepnet losgelaten, dat de privacy schaadt, en niet ook bijvoorbeeld op de Zuidas?

‘Hoezo zijn wij verdacht?’

FNV is een van de organisaties die vinden dat de methode ontoelaatbaar is. De vakbond heeft de afgelopen weken geflyerd in de Rotterdamse wijken; de eerste keer dat de vakbond in met SyRI onderzochte wijken actievoert. FNV-bestuurder Maureen van der Pligt: ‘Veel bewoners bleken helemaal niet te ­weten dat hun gegevens zijn onderzocht.’

En nu zitten er ongeveer tachtig bewoners, merendeels van Marokkaanse afkomst, in het zaaltje van de speeltuin met rode actiehesjes aan van de vakbond. ‘Veel mensen hier hebben weinig geld’, zegt bewoner Naïma, zelf sociaal-cultureel werker. ‘Het is niet eerlijk dat alleen deze wijken worden onderzocht. Het is toch erg dat maar liefst 10 procent van de adressen als verdacht wordt bestempeld? Een klein foutje van de computer kan mensen in grote problemen brengen.’

Zo’n fout is tenslotte ook gemaakt bij een gastouderbureau in Eindhoven, waar op basis van onjuiste informatie de Belastingdienst de toeslagen van vele ouders onterecht introk – die allemaal een dubbele nationaliteit hadden. Waarom worden alleen Bloemhof en Hillesluis onderzocht?, wil een bewoner weten. Denkt u dat er sprake is van discriminatie?, vraagt hij aan Tijmen Wisman van het Platform Bescherming Burgerrechten.

‘Als je kiest voor bepaalde wijken, ben je aan het discrimineren. Niet zo zeer op huidskleur, maar op klasse’, zegt Wisman. ‘Dan is de gedachte: ­iemand met een uitkering zal het wel slecht voorhebben met de overheid. En een rijke bewoner uit een andere wijk die fraudeert, komt ermee weg.’

‘Wij zijn proefkonijnen’, bromt een oudere aanwezige.

Reactie gemeente

De gemeente Rotterdam zegt dat zij zich bewust is van de gevoeligheid van het middel. Maar zij vindt niet dat zij bewoners er bij voorbaat verdacht mee maakt, zoals de tegenstanders betogen. ‘SyRI is een wettelijk instrument met als doel fraude van sociale voorzieningen te bestrijden. Het systeem ­levert slechts verwonderingen op’, zegt een woordvoerder, ‘op basis van vergelijkingen van data die bij diverse bestuursorganen aanwezig zijn. Burgers worden op basis van die signalen niet in staat van beschuldiging gesteld.’

Elke verwondering of indicatie wordt eerst onderzocht, voordat er een vervolgstap wordt gezet, beklemtoont zij. ‘Pas als er feiten worden gevonden die uitwijzen dat er inderdaad sprake is van een verhoogd risico op fraude, gaan wij verder. En als wij vervolgens een beslissing nemen, bijvoorbeeld het beëindigen van een uitkering of terugvorderen van een ontvangen bedrag, dan kan de burger altijd nog bezwaar en beroep aantekenen.’

Het is volgens de woordvoerder een stevige klus voor de gemeente, om de veiligheid en de leefbaarheid in deze wijken te verbeteren. ‘Wij geloven erin dat een gezamenlijke aanpak als deze loont, waarin ook wordt gecontroleerd of gemeenschapsgeld goed wordt gebruikt.’

Daar denken de bezoekers van de actiebijeenkomst anders over. Zij gaan de komende weken verder met hun protest. ‘Wij willen zo veel mogelijk stampij maken, totdat burgemeester Aboutaleb denkt: laat maar zitten dat SyRI’, zegt FNV-bestuurder Van der Pligt.

‘Zullen we burgemeester Aboutaleb uitnodigen voor een gesprek hier’, stelt een bewoner voor.

Van der Pligt: ‘Goed idee. Dat gaan we doen.’

_{Waar interessante en spraakmakende verhalen online en in de krant ophouden, gaat het Volkskrantgeluid verder. Wat is een zwart gat precies? En hoe gaat het eraan toe in tbs-klinieken? Onze verhalenmakers leggen het uit.}