'Een droom die werkelijkheid wordt' voor het Rijksmuseum

Wat vijf generaties directeuren begeerden, is eindelijk gelukt. Donderdag bemachtigde het Rijksmuseum een sculptuur van de Nederlandse beeldhouwer Adriaen de Vries (1556-1626). Het museum kwam als winnaar uit de strijd op een veiling van Christie's in New York.

De 28 miljoen dollar (22,5 miljoen euro) die het Rijks voor de 109 centimeter hoge Atlas neerlegde, is een recorduitgave van het museum sinds het begin van de vorige eeuw. 'Alleen het aankoopbedrag van Het Melkmeisje van Johannes Vermeer in 1908 was misschien meer als je dat zou omrekenen naar deze tijd', zegt Taco Dibbits, directeur collecties van het museum in Amsterdam.

Het museum bezat alleen een reliëf van De Vries en heeft een beeld van hem in bruikleen uit Zweden. Maar een eigen bronzen beeld van de in Den Haag geboren beeldhouwer ontbrak. De Vries zou nooit werk in Nederland maken: na een verblijf in Italië diende hij het Habsburgse hof in Praag.

'Alle grote musea hebben werk van hem', zegt Frits Scholten, hoofdconservator beeldhouwkunst van het Rijksmuseum. 'Dit is een droom die werkelijkheid wordt. Atlas is van ongelooflijke kwaliteit. Het is zeldzaam dat beelden van De Vries op de markt komen. Tussen 1980 en nu is dat maar één keer eerder gebeurd.'

Onbekend

Dat was in 1989. Jonglerende man werd toen door een kunsthandelaar aan meerdere partijen aangeboden, waaronder het Rijksmuseum. Henk van Os was net aangetreden als directeur van het museum. 'Ik wilde wel bieden, maar we hadden de middelen niet', herinnert hij zich. 'Adriaen de Vries was toen nog een onbekend kunstenaar. Iedereen aan wie ik geld vroeg, zei: wie is De Vries? Het Getty Museum in Los Angeles betaalde er 11 miljoen dollar voor. Dat was destijds een recordbedrag voor een beeld. Het was een grote teleurstelling.'

In 2010 werd een ander beeld van De Vries ontdekt door een team van Christie's in het Oostenrijkse slot Sankt Martin im Innkreis: de Atlas. Taco Dibbits werkte vroeger bij dat veilinghuis en hoorde van oud-collega's hoe de vondst werd gedaan. 'Het was een algemene taxatie van de kunst in dat slot. De laatste dag, ze hadden de hele handel gedaan, waren ze thee aan het drinken toen iemand zei: er staat ook nog een beeld in de tuin. Toen bleek daar in koeieletters de naam van Adriaen de Vries op te staan. Ze sloegen steil achterover. Alles van De Vries zit vast in grote musea.'

De sculptuur werd in opdracht van de eigenaar van het slot, een adellijke familie, geveild bij Christie's in 2011. 'Het Rijks had ook toen al veel geld bij elkaar gebracht', zegt Dibbits, 'maar niet zoveel als nu'. Het veilinghuis schatte dat het beeld 5,7 tot 9 miljoen euro zou opbrengen. Een expert uit Liechtenstein achtte 20 tot 40 miljoen waarschijnlijker.

Een dag voor de veiling werd het beeld opeens van de lijst gehaald. In de catalogus was niet vermeld waar het vandaan kwam. Dat was vermoedelijk met opzet. Het slot Sankt Martin is een monument. Mogelijk had de sculptuur ook een beschermde status. In de veilingcatalogus was een gravure van het slot uit circa 1700 afgedrukt, waarop te zien is dat het beeld op de binnenplaats stond. Het slot werd herkend, waarna de vraag rees of Atlas wel Oostenrijk had mogen verlaten. Christie's durfde de veiling niet aan en trok het beeld terug.

'Wij stuurden een brief aan een Oostenrijkse minister en stelden als nette oplossing voor dat het beeld aan het Rijksmuseum werd verkocht', zegt Dibbits. 'Maar de familie wilde dat niet.' Later werd vastgesteld dat de sculptuur niet speciaal is vervaardigd voor het landgoed. Het mocht alsnog de markt op.

Onder de hamer

Drie weken geleden kreeg het Rijksmuseum te horen dat het beeld weer onder de hamer kwam. Binnen korte tijd moest een recordbedrag op tafel komen. De kans was inmiddels veel groter dat het dit keer wel zou lukken. In 1998 had Frits Scholten, toen al werkzaam bij het Rijks, een grote tentoonstelling over Adriaen de Vries gemaakt. Die expositie was door honderdduizend mensen bezocht.

Dibbits: 'We vroegen bij Vereniging Rembrandt 7 miljoen euro. We kregen 9 miljoen'. Dankzij bijdragen van BankGiroLoterij (5 miljoen), Rijksmuseum Fonds (4,6 miljoen), Mondriaan Fonds (1 miljoen), VSBfonds (1 miljoen) en een 'forse' schenking van een particulier had het museum een kans om het beeld op de veiling in New York te bemachtigen.

Dibbits bood via de telefoon mee. 'Ons maximum was 24,5 miljoen dollar als hamerprijs', zegt hij. Dat is de koopsom exclusief de provisie voor het veilinghuis. 'Op een gegeven moment werd dat bedrag door een andere partij geboden. Ik keek zakelijk directeur Erik van Ginkel in de ogen. We hadden het gevoel dat we nog één bod moesten wagen. Erik zei: doen. Toen hebben we er nog 250 duizend dollar opgedaan. We weten nog niet waar we dat bedrag vandaan gaan halen. Maar dat laatste bod bleek wel genoeg te zijn.'

Scholten, de De Vries-kenner bij uitstek, stelt dat Atlas de 22,5 miljoen euro 'zeker waard' is. 'In heel Europa werd hij destijds al de beste boetseerder van zijn tijd genoemd. Kunstcritici zullen beamen dat hij van Michelangelo-kaliber is. Zijn beelden lijken schetsmatig, maar alle details zijn op de millimeter uitgedacht. Ze zien eruit alsof ze elk moment kunnen gaan bewegen. Hij trad buiten de statische traditie en was daarmee zijn tijd ver vooruit.'

Volgens Dibbits komt het beeld op de eregalerij van zijn museum te staan. Het Rijks wil het zo snel mogelijk naar Nederland halen. Begin 2015 is het zeker te zien. Scholten, hoopvol: 'Misschien dat het bij Kerst al op zaal staat.