Een cocktail vol tegenstrijdigheden

Desalniettemin laat de reputatie van het islamitische geloof tegenwoordig in het Westen veel te wensen over. Bij het horen van het woord islam denken ook hier te lande velen onmiddellijk aan terrorisme (11 september), heilige oorlog, of anders toch wel aan achterstelling van vrouwen, afkeer van homoseksuelen of haat jegens joden. Dit ongenuanceerde, negatieve oordeel komt ongetwijfeld voor een deel voort uit een gebrek aan kennis en belangstelling. Maar al is het een vertekening te denken dat de meeste imams homo's gelijk stellen aan varkens of menen dat een man z'n vrouw zo af en toe een rake klap mag toedienen, dit soort geluiden is wel met enige regelmaat te beluisteren. Conservatieve, archaïsche en fanatiek-fundamentalistische visies op de islam dragen bij aan het negatieve imago van deze religie. Volgens Abou Jahjah hebben dergelijke benepen opvattingen niets met het wezen van de islam te maken en alles met de politieke en sociale omstandigheden in de Arabische en islamitische wereld.

Zo hebben in zijn visie islam en democratie elkaar nodig en hoeft uit de sjaria beslist niet te worden afgeleid dat de hand van een dief moet worden afgehakt. Jahjah erkent dat er tot dusver geen voorbeelden van succesvolle democratieën in de Arabische wereld zijn, maar ook dat wijt hij aan externe factoren (het westerse imperialisme en kolonialisme, dat de Arabische natie verdeeld en zwak houdt). Die verklaring is wat al te simpel en heeft als nadelig gevolg dat ze elke vorm van kritische zelfreflectie overbodig maakt.

Westerse islamkenners zijn over het algemeen van mening dat de geringe flexibiliteit, dynamiek en openheid in de moslimwereld te maken hebben met stagnatie in het proces van modernisering. In zijn handzame boek Vreemd Volk maakt Jacob Vossestein, medewerker van het Amsterdamse Tropeninstituut, onderscheid tussen meer individualistische en meer collectivistische culturen. Die laatste worden gekenmerkt door sterke onderlinge familie-, groeps-en gemeenschapsbanden en een strenge hiërarchie, waardoor de leden van de samenleving precies weten wat hun plaats is, maar ze het zonder gelijke rechten moeten stellen. Vossestein gaat ervan uit dat de globalisering aan de oppervlakte tot een toenadering tussen culturen leidt – overal verrijzen McDonalds – , zonder dat de onderliggende cultuurverschillen op slag verdwijnen.

Dat klinkt aannemelijk, maar vergroot eigenlijk alleen de nieuwsgierigheid naar de vraag wat we kunnen verwachten van het op elkaar inwerken van individualistische en collectivistische culturen binnen de Europese (of Nederlandse) context. Wordt onze multiculturele samenleving – de term betekent niet meer of minder dan dat vertegenwoordigers van verscheidene culturen hier gevestigd zijn – een toneel van segregatie, een slagveld voor confrontatie, of komt het alsnog tot dialoog en wederzijdse beïnvloeding en toenadering?

Een sympathieke poging om het gesprek tussen moslims en niet-moslims op gang te brengen, onderneemt Abdulwahid van Bommel, op een nota bene voor gelovigen van diverse pluimage hoogst delicaat terrein, dat van de liefde en de seksualiteit. Van Bommel breekt een lans voor de gelijkheid van man en vrouw, en het uit de taboesfeer halen van seks. Vrouwen moeten worden gerespecteerd en gekoesterd, schrijft hij, en in zijn interpretatie groeit Mohammed uit tot een vroege seksuele hervormer. 'De profeet Mohammed heeft letterlijk gezegd: wanneer je van iemand houdt, zeg dat dan!' En het met elkaar vrijen moet niet worden afgeraffeld, want dan 'gaan de inspiratie en de erotiek van de lichamelijke liefde verloren'. Toegegeven, zelfs Van Bommel heeft het moeilijk met voorechtelijke seks en homoseksualiteit. De nadruk die hij legt op barmhartigheid en het eigen geweten, doet sterk denken aan de geluiden van progressieve bisschoppen, zo'n veertig jaar geleden. Toch is zijn boek een duidelijk signaal dat er beweging zit in het islamitische denken.

De boodschap van Dyab Abou Jahjah is minder eenduidig. Wat hij te melden heeft in Tussen twee werelden – autobiografie, analyse en politiek manifest tegelijk – is geregeld boeiend, soms scherpzinnig en vernieuwend, maar nog veel vaker choquerend. Jahjah's gedachtegoed is een cocktail vol tegenstrijdigheden. Hij is geen religieus fundamentalist; zijn visioen van een democratische en dynamische islam verrast evenzeer als zijn aan de hier onbekende Egyptische geleerde Ismat Seif Al Dawla ontleende filosofie over de naar vrijheid strevende mens als schepper van de geschiedenis.

Op zijn pleidooi voor gelijke rechten voor immigranten, die niet langer willen worden behandeld als gasten die genoegen moeten nemen met wat ze toegeschoven krijgen, valt niets af te dingen. Ingewikkelder wordt het waar Jahjah deze rechten niet alleen opeist voor elk individu, maar ook voor zijn gemeenschap als groep. Als Arabisch nationalist wil hij vasthouden aan een Arabisch/islamitische identiteit. Dat maakt hem tot voorstander van zuilvorming; aan de risico's van segregatie en zelfs uitzichtloze confrontatie die deze strategie kan meebrengen, gaat hij nonchalant voorbij.

Valt over dit alles nog een productief debat te voeren, dat ligt anders bij de gloeiende haat die Abou Jahjah tentoonspreidt zodra het over zionisme of Israël gaat (ongeveer eenderde van zijn boek is hieraan gewijd). Iemand die juicht over de moord op president Sadat (de eerste Arabische leider die vrede met Israël nastreefde), voorstander is van 'martelaarsoperaties' tegen Israëlische burgers (behalve kinderen) en een gevoel van blijdschap op 11 september niet kon onderdrukken, fungeert als splijtzwam in de samenleving en bewijst, ondanks zijn scherp analytisch vermogen, zijn eigen achterban een slechte dienst.