Duitse minister Rathenau was geen liberale denker, maar juist een cultuurpessimist en nationalist

Rathenau, minister van Buitenlandse Zaken kort na de Eerste Wereldoorlog, was geen liberale denker, maar juist een conservatieve cultuurpessimist en nationalist die droomde van een Duitse volksstaat. Beersma won met zijn scriptie de Volkskrant IISG Scriptieprijs. De jury, die zocht naar ‘excellente en vernieuwende scripties over een historisch onderwerp’, bestaat uit onderzoekers van verschillende instituten en universiteiten, waaronder de Radboud Universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG).

Wie was Walther Rathenau?

‘Walther Rathenau slechts in de laatste plaats politicus, en vooral eigenaar van een van de grootste industriële conglomeraten van Europa. Daarnaast was hij ook een intellectueel; althans, dat vond hij zelf. Hij was erg actief in het maatschappelijke debat. In 1922 werd hij vermoord door rechts-extremisten.

Geschiedkundigen hebben Rathenau altijd als tegenstrijdig figuur gezien. In zijn eigen theoretische teksten laat hij zich antisemitisch en nationalistisch uit, maar op politiek vlak wordt hij beschouwd als voorvader van de Europese solidariteit door zijn bijdrage aan de vrede in Europa na de Eerste Wereldoorlog.’

Waar komt jouw belangstelling voor Rathenau vandaan?

‘Tijdens mijn master volgde ik een vak bij Hebreeuwse studies: Duits-joodse symbiose. Daar las ik Höre Israël, een stuk van Rathenau waarin hij tekeergaat tegen joden in Duitsland. Vreemd, vond ik, want Rathenau was zelf ook joods. Dat was aanleiding voor mij om me in hem te verdiepen.

De tegenstrijdigheid van Rathenau’s eigen geloofsovertuiging blijft vreemd, maar tijdens mijn onderzoek kwam ik erachter dat het wel meevalt met die andere tegenstrijdigheden van hem. Rathenau was bang dat het Duitsland van 1871, zoals gesticht door Otto von Bismarck, ten onder zou gaan. Uit mijn scriptie blijkt dat hij eigenlijk heel consequent was: een cultuurpessimist en nationalist pur sang, óók op politiek vlak.’

Waar blijkt dat uit?

‘Dat komt onder meer naar voren in het Verdrag van Rapallo, dat Rathenau als minister van Buitenlandse Zaken initieerde. In dat verdrag erkende Duitsland stiekem de Sovjet-Unie als staat. Als je goed naar dat verdrag kijkt, zie je dat Rathenau daarmee geen solidariteit, maar opzettelijk verdeeldheid creëerde: hij dreef de Britten, de Amerikanen en de Fransen uiteen ten gunste van de Duitse industrie. Bovendien was het eigenbelang: het verdrag maakte de weg vrij voor het bedrijf van Rathenau om zoveel mogelijk afzetmarkt te creëren in Rusland.

Dankzij Rathenaus discutabele verdiensten voor de politiek is er zelfs een prijs naar hem vernoemd: de Rathenau-prijs. De prijs wordt uitgereikt aan mensen die buitengewoon werk verrichten in de buitenlandpolitiek en werd bijvoorbeeld gewonnen door Mark Rutte, Donald Tusk en Hillary Clinton.

In de gouden medaille staat een quote van Rathenau gegraveerd: ‘Ik wil zelfbeschikking, zelfverdiende vaardigheden en vrijheid’. Nou, dat klinkt best wel liberaal én heel erg 2021. Maar de context van zijn uitspraak mist. Hij bedoelde: deze idealen zijn alleen maar mogelijk in een homogene, onafhankelijke Volksgemeinschaft.’

Hoe kan het dat er al die tijd zo’n vervormd beeld van Rathenau heerste?

‘Dat komt door de Rathenau-biografie van Harry Graf Kessler uit 1927. Kessler schetst een rooskleurig beeld waarin Rathenau de vrede deed terugkeren in Europa. Maar het was al bekend dat Kessler belangrijke details wegliet uit de biografie, mede doordat de Duitse overheid een vinger in de pap had.

Tijdens mijn scriptieonderzoek deed ik ook een literatuurstudie. Daarin bestudeerde ik de Oostenrijkse schrijver Robert Musil. Arnheim, een karakter in een van zijn satirische boeken, is gebaseerd op Rathenau. Musil geeft eigenlijk een veel accurater beeld van Rathenau dan alle biografen: dat van een pompeuze intellectueel met cultuurpessimistische denkbeelden.’

In de conclusie van je scriptie leg je een link met een hedendaagse situatie: de vluchtelingencrisis. Kun je dat uitleggen?

‘Ik denk dat het cultuurpessimisme uit de tijd van Rathenau terug is. Populistische partijen hebben het over het beschermen van de westerse cultuur, die bedreigd wordt door bijvoorbeeld de Islam, vluchtelingen, de Europese Unie en de World Health Organisation. Dat vertoont overeenkomsten met het gedachtegoed van Rathenau: hij had ook geen vluchtelingen willen opnemen, denk ik.’