Duits NSU-lid Beate Zschäpe veroordeeld tot levenslang voor tien racistische moorden

De misdaden zijn tussen 2000 en 2007 begaan door Uwe Böhnhardt en Uwe Mundlos, die met Zschäpe de kern vormden van de extreemrechtse terreurgroep Nationalsozialistischer Untergrund (NSU). Böhnhardt en Mundlos pleegden in 2011 zelfmoord. Kort daarop gaf Zschäpe zichzelf aan bij de politie, nadat ze het appartement in brand had gestoken waar het drietal met valse papieren woonde. Dat was het moment dat de politie ontdekte wie er achter de al jaren onopgehelderde moordreeks zaten.

Acht van de tien moordslachtoffers hadden een Turkse achtergrond; een van de slachtoffers was een politieagent. Zschäpe zou volgens de rechter op de hoogte zijn geweest en geholpen hebben bij de planning van de misdaden. De aanklacht besloeg 488 pagina’s en was behalve tegen Beate Zschäpe ook gericht tegen vier handlangers uit de Oost-Duitse neonazi-scene. Zij werden veroordeeld tot gevangenisstraffen van tweeënhalf tot tien jaar.

Het NSU-proces gaat over veel meer dan de schuldvraag van de daders. De Süddeutsche Zeitung noemde het onlangs treffend ‘een diepteboring in de Duitse maatschappij’. De zaak roept namelijk grote vragen op over de omgang met extreemrechts, alledaags racisme en het functioneren van de rechtsstaat. Lang niet al die vragen zijn met het uitspreken van het vonnis beantwoord.

Thüringen

Het verhaal van de NSU begint vlak na de val van de muur in de Oost-Duitse deelstaat Thüringen, waar in het ontstane politiek-maatschappelijke vacuüm veel jongeren in de ban raakten van neonazi-gedachtegoed, waaronder de pubers Uwe Böhnhardt en Uwe Mundlos. In een jeugdhonk ontmoetten ze Beate Zschäpe, een meisje dat vanwege haar drinkende moeder en onbekende vader geen makkelijke kindertijd had. Zschäpe had met beide Uwes een liefdesrelatie gehad.

Ondertussen radicaliseerden ze samen, bedreigden en sloegen buitenlanders – vooral Vietnamezen, want andere buitenlanders had je toen in het oosten nog niet. Ze maakten SS-uniformen na en verzonnen nationaalsocialistische variant op het bordspel monopoly, ‘Pogromly’, waarbij het erom ging Duitse steden ‘jodenvrij’ te maken. In een kelderbox knutselden ze ook aan bommen. Toen de politie hen in de loop van de jaren negentig op het spoor kwam, verdwenen ze van de radar.

Onvrede

Zschäpe, die de afgelopen vijf jaar maar drie keer heeft gesproken en geen excuses heeft gemaakt aan de nabestaanden, ontkent van tevoren op de hoogte te zijn geweest van de moorden. Dat benadrukte ze nog eens op de laatste procesdag. Ze ontkent eveneens te hebben geweten hoe en waarom Böhnhardt en Mundlos hun slachtoffers uitkozen en hoe groot hun netwerk van helpers was.

Het ontbreken van antwoord op die vragen is een van de oorzaken van de onvrede onder nabestaanden en hun advocaten. ‘Waarom werd juist mijn vader slachtoffer, hoe hebben de daders gehandeld en wie zijn de andere helpers van de NSU?’ Met die drie vragen vatte Abdel Kerim Simsek de grieven van de nabestaanden dinsdag in een persconferentie samen. Zijn vader, bloemenhandelaar Enver Simsek, was in 2000 het eerste slachtoffer van de NSU.

Het Duitse Openbaar Ministerie vond de vragen niet relevant voor het proces. 40 slachtofferadvocaten zien daarin een bewijs dat de Duitse overheid de hand niet in eigen boezem wil steken.

Extreemrechtse onderstroom

Het NSU-proces is ook het verhaal van een land dat, ruim zeventig jaar nadat het herrees uit de as van het Derde Rijk, worstelt met de erkenning van een hardnekkige extreemrechtse onderstroom. De afgelopen jaren is die beweging onmiskenbaar gegroeid, getuige criminaliteitsstatistieken. De nabestaanden en hun advocaten vinden dat politie, justitie en geheime diensten daarvan wegkijken. Oppositiepartijen de Groenen en Die Linke sluiten zich bij die zienswijze aan.

In deze these zullen ze zich bevestigd voelen door de ‘mild’ uitgevallen straffen voor de helpers van het NSU-trio. Zo kreeg de neonazi Andre Eminger, de man die ‘Die Jew die’ op zijn buik heeft laten tatoeëren, in plaats van de geëiste twaalf jaar maar tweeënhalf jaar gevangenisstraf.

Wel stelde hoofdrechter Manfred Götzl bij Zschäpe zelf de ‘bijzondere zwaarte van de schuld’ vast, wat inhoudt dat ze bij goed gedrag niet na vijftien jaar vrij kan komen, wat in Duitsland bij levenslang veroordeelden in de regel wel mogelijk is. Zschäpes advocaten kondigden woensdag zoals verwacht meteen een hoger beroep aan. Dat houdt in dit geval niet in dat de kans bestaat dat het hele proces opnieuw moet, maar dat het vonnis wordt gecontroleerd op juridische fouten.