Dromen van een zakenkabinet

Begraafplaats Rusthof, Amersfoort. Het is zaterdag 31 juli, de VVD-coryfee Henk Vonhoff, de zondag ervoor op 79-jarige leeftijd overleden, wordt gecremeerd. Aanwezig zijn alle liberale kopstukken, van Hans Wiegel, Frits Bolkestein en Ed Nijpels tot Annemarie Jorritsma, Ivo Opstelten en Mark Rutte. En half politiek Den Haag. Gesprek van de dag: het voornemen tot het formeren van een rechts gedoog- en minderheidskabinet, dat VVD, CDA en PVV een dag eerder naar buiten hebben gebracht.

Het was een omslagpunt, zeggen betrokkenen nu. 'Iedereen had het erover. Ik hoorde iemand in de rij zeggen: we moeten Het Beest temmen. Can we or can we not tame the beast, that's the question.' VVD-leider Rutte is er dan al uit: hij vertelt de aanwezigen dat de oude links-liberaal Vonhoff hem vanaf zijn sterfbed heeft geadviseerd op te houden met onderhandelen over Paarsplus.

'Het Beest' is uiteraard Wilders. Al sinds Fortuyn breekt de bestuurlijke elite zich het hoofd hoe er om moet worden gegaan gaan met het oprukkende populisme. Ze wil voorkomen dat de polarisatie leidt tot aantasting van de Nederlandse traditie van consensusvorming en tot een algehele onregeerbaarheid. Zonder veel succes. Na de val van het kabinet-Balkenende IV zijn er 9 juni verkiezingen. Het CDA wordt gehalveerd en de PVV stijgt van 9 naar 24 zetels, de derde partij na VVD en PvdA.

Voor de verkiezingen is de sfeer strijdbaar en de stemming hoopvol. Op 17 april houdt D66 het verkiezingscongres in Amsterdam. De PvdA heeft een maand eerder Job Cohen gebracht, als opvolger van Wouter Bos. Weinigen twijfelen er dan aan dat hij de nieuwe premier wordt. Alexander Pechtold schuift op zijn beurt SER-voorzitter Alexander Rinnooy Kan en Akzo Nobel-topman Hans Wijers naar voren als kandidaat-minister, of misschien wel premier. 'Zo werd het gezien, maar zo was het helemaal niet', zegt Rinnooy Kan, tot dan toe 'snurkend lid', nu. 'Het was een eenmalig gebaar van steun voor de partij. En als publiek figuur moet je soms een punt maken.'

Achter de schermen hanteert Pechtold voor mogelijke kabinetsdeelname een shortlist met onder anderen Rinnooy Kan, Menzis-topman en oud-minister Roger van Boxtel en directeur Paul Schnabel van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). Pechtold zelfd blijft in het scenario in de Kamer.

De gedachten gaan uit naar een kabinet dat wat boven het partijpolitieke gekrakeel kan uitstijgen. Een soort extra-parlementair kabinet of zakenkabinet: wijze, ervaren dames en heren, liefst partijpolitiek onafhankelijk, die orde op zaken kunnen stellen nu het land onbestuurbaar dreigt te worden. Zulke ideeën circuleren al sinds de tijden van koningin Wilhelmina in de elite, vooral in het bedrijfsleven. Met de opmars van Wilders krijgen ze nieuwe wind in de zeilen. Pechtold gaat volgens ingewijden zelfs langs bij scheidend KPN-topman Ad Scheepbouwer, die Nederland eerder al vaak 'een land zonder plan' heeft genoemd.

Het idee van een 'kabinet op afstand' leeft in de hoogste kringen al langer, mede uit onvrede met de kwaliteit van de huidige politici, zegt hoogleraar en SER-Kroonlid Louise Fresco, die deze zomer zelf wordt genoemd voor zo'n ploeg. Een middenkabinet van ervaren mensen, gedragen door een gezaghebbend leider die boven de partijen staat. Iemand als Herman Wijffels, die hervormingen zou kunnen realiseren die nodig zijn om de crisis te overleven en de economie op koers te houden. 'Niet zozeer een extra-parlementair kabinet, want dat zou de Kamer nooit accepteren', zegt SCP-directeur Schnabel. 'Maar een technocratisch kabinet, dat een aantal zaken goed kan regelen.'

Gedacht wordt met name aan een vierpartijenkabinet van PvdA, CDA, VVD en D66, een stabiele ploeg die grote dossiers zoals onderwijs, innovatie en Europa zou kunnen aanpakken. Lijstjes circuleerden er ook, met daarop mensen als oud-minister Pieter Winsemius, de huidige minister Ivo Opstelten en Alcatel Lucent-baas Ben Verwaayen namens de VVD, de Amsterdamse korpschef Bernard Welten, oud-CDA-minister Cees Veerman, de scheidend AMC-topvrouw Louise Gunning-Schepers namens de PvdA, naast Rinnooy Kan, Louise Fresco, TNT-baas Peter Bakker en Scheepbouwer.

Zeker, er is veel over gesproken, bevestigt een betrokkene. 'Heel verfrissend en democratisch, zo'n minder dichtgetimmerde relatie tussen kabinet en parlement. Niet een zakenkabinet, maar een extra-parlementair kabinet op afstand van de Kamer dat per onderwerp meerderheden zoekt, met mensen erin zonder veel politieke binding. Ik kom niet snel in de verleiding om aan zoiets mee te doen, maar nu wel. Dat geldt voor iedereen die op die lijstjes figureert. Dat je denkt: als ik nog een keer minister word, dan maar in zo'n gezelschap.'

Na de verkiezingen wordt eerst de mogelijkheid van Paars-plus onderzocht: de grootste partijen VVD, PvdA met D66 en GroenLinks, dus zonder de grote winnaar PVV en de grote verliezer CDA. De christen-democraten past na het pak slaag bescheidenheid, zegt Maxime Verhagen.

De ideeën over Paars-plus neigen in de richting van een kabinet op afstand. Dat blijkt uit het eindverslag van tussen-informateur Herman Tjeenk Willink. Al dan niet op instigatie van de majesteit, adviseert hij een kernkabinet met acht superministeries, geleid door 'mensen van kaliber' die boven het politiek gehakketak kunnen uitstijgen, met een regeerakkoord op hoofdlijnen. PVV-tegenstander Ernst Hirsch Ballin noemde het onlangs in Vrij Nederland 'das Gebot der Stunde'.

In lijn hiermee benadert een headhunter vanuit de VVD zelfs een aantal mogelijke kandidaten, onder wie wederom KPN-baas Scheepbouwer, melden ingewijden. Al is dat niet de lijn van partijleider Rutte. 'Mark ambieerde nadrukkelijk het premierschap, en bij een zakenkabinet hadden de politiek leiders in de Kamer moeten blijven', zegt VVD-prominent Frank de Grave.

Als begin juli de formatie van Paarsplus onder leiding van informateurs Wallage en Rosenthal echt begint, komen de werkgevers in actie. Er is contact met de CDA-top over de vraag of er een alternatief is voor Paars-plus. Het antwoord is ondubbelzinnig: ja. Ook een minderheidskabinet is voor beide kanten een optie.

Een opmerkelijke omslag van de werkgevers, want VNO-NCW-voorzitter Bernard Wientjes (VVD) en directeur Niek Jan van Kesteren (CDA) hebben publiek tegen Wilders geageerd, omdat hij de internationale reputatie van Nederland zou schaden. Van Kesteren: 'Je moet op zeker moment je knopen tellen. Een middenkabinet van CDA, VVD, PvdA en D66 of GroenLinks, was niet te vormen. Vandaar dat wij ons bereid hebben verklaard een kabinet met gedoogsteun van de PVV te steunen. Het was tijd Wilders in het systeem te brengen. Anders zou de polarisatie alleen maar zijn toegenomen.' De koerswijziging legt de werkgevers, gezien het regeerakkoord, geen windeieren.

Ook bij de VVD raken de geesten rijp, voor zover nodig. 'Er ontstond een gevoel van: er is geen alternatief', zegt Frank de Grave. 'Mark Rutte heeft zo geredeneerd en de fractie heeft hem daarrin gesteund. Ook in samenspraak met VNO-NCW, dat wist dat er geen alternatief was dan Wilders een plek te geven. Wientjes is daar heel belangrijk in geweest. Mark moest natuurlijk weten hoe het bedrijfsleven tegen een gedoogconstructie met de PVV aankeek. Want zonder de werkgevers gaat het niet.'

Als Paars-plus stukloopt op de omvang van de benodigde bezuinigingen, volgt de cruciale fase van de formatie. Omdat links geen breed middenkabinet wil, zijn er nog maar twee opties: een minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV of een extra-parlementair kabinet van zwaargewichten. Koningin Beatrix benoemt oud-premier Ruud Lubbers als informateur, een vertrouweling, net als Tjeenk Willink. Lubbers moet, zeggen ingewijden, het kabinet op afstand binnenvaren, maar maakt volgens diezelfde ingewijden een kardinale fout, door VVD, CDA en PVV eerst apart de mogelijkheid van een rechtse coalitie te laten onderzoeken. Die grijpen hun kans.

Terwijl VVD, CDA en PVV op een geheime locatie onderhandelen, meldt De Telegraaf op 29 juli dat Lubbers eerder een hartaanval heeft gehad. Prominenten maken zich zorgen over zijn gezondheid, meldt de krant op de voorpagina. 'Een malicieuze insinuatie dat hij zwak, ziek en misselijk was en dus niet in staat een kabinet te smeden', zegt een betrokkene. De dag erna wordt duidelijk dat de drie partijen eruit zijn: ze willen een rechts minderheidskabinet met gedoogsteun van de PVV. En niet Lubbers wordt de informateur, maar VVD'er Ivo Opstelten.

CDA-prominenten komen in de loop van augustus tegen het rechtse gedoogkabinet in het geweer. 'Mastodonten' als oud-premier Van Agt en oud-minister Veerman waarschuwen voor een 'scheiding der geesten in de samenleving'. Achter de schermen wijst demissionair minister van Justitie Hirsch Ballin, meldde Vrij Nederland onlangs, zijn partijleider Verhagen nog eens met nadruk op de suggesties van Tjeenk Willink voor een middenkabinet op afstand. Maar Verhagen wil afrekenen met de oude progressieve garde in het CDA, en niet alleen in het CDA. 'De oudere generatie dreigt in gemopper te vervallen', merkt huidig CDA-minister Hans Hillen later op in De Telegraaf, daarbij doelend op 'de koningin, informateur Tjeenk Willink en anderen'.

Maar de elite krijgt nog een kans. CDA-onderhandelaar Ab Klink, murw van de kritiek van de CDA-mastodonten, blaast eind augustus de formatie op. Die avond, 31 augustus, is heel bestuurlijk Den Haag bijeen in het Johan de Witthuis aan de Kneuterdijk, voor het afscheidsdiner van CDA-fractievoorzitter Pieter van Geel. 'Daar kon je zo 25 ministers recruteren', zegt een aanwezige.

Terwijl de CDA-fractie in crisisberaad bijeen is achter de beroemde deur, gonst het in de zaal van opwinding: dat kabinet op afstand met even sterke als weldenkende bestuurders komt er nu wellicht alsnog. 'De stemming was euforisch', herinnert SCP-directeur Schnabel zich. 'Nu zou het afgelopen zijn met het gedoogkabinet. Ik heb dat nooit geloofd. Het proces was te vergevorderd.'

Als Klink een paar dagen later uit de CDA-fractie stapt, wordt alles weer anders. Wilders keert direct terug aan de onderhandelingstafel en het gedoogkabinet komt er. 'Als Klink in de fractie was gebleven, was dat nooit gebeurd', zegt VNO-NCW-directeur Van Kesteren. 'Ongelooflijk. Op drie momenten had dit kabinet voorkomen kunnen worden. Als Camiel Eurlings lijstrekker was geworden als opvolger van Balkenende had het CDA nooit zo zwaar verloren en de PVV niet zo veel gewonnen. Dan was dit kabinet er nooit gekomen. Datzelfde geldt als de PvdA en D66 en GroenLinks ingestemd hadden met een middenkabinet. Dat had niemand kunnen weigeren. En het opstappen van Klink, dus.'

De werkgevers hebben hun knopen dan al lang geteld; een technocratisch kabinet op afstand of zakenkabinet is voor hen niet aan de orde. Van Kesteren: 'Waarom? Omdat je het parlement alleen maar in oorlogstijd buitenspel mag zetten. Omdat het naïef is te denken dat Rutte en Verhagen zouden zeggen: u heeft gelijk heren, wij kunnen het niet, hier zijn de sleutels van het Torentje. En omdat zo'n zakenkabinet een fiasco was geworden. Het had de kloof in de samenleving alleen maar groter gemaakt. Het was het mooiste cadeau voor Wilders geweest.'

'Het is als met een staatsgreep: het idee was er maar het kwam niet in de organisatorische fase. Er is niemand geweest die het georganiseerd heeft. De elite vond het abject om met Wilders te regeren en dus moesten de notabelen het dorp redden. Maar die mensen hebben over het algemeen het contact met de werkelijkheid verloren. Men praat elkaar na. Er is een diepe drang om orde op zaken te stellen, een minachting voor politici. Die zijn kortzichtig, en zij weten het allemaal beter. Dat is pas echt elitair.'

Een kabinet op afstand zoals Tjeenk Willink wilde was ook eigenlijk vanaf het begin kansloos, omdat de fracties van de gevestigde partijen het niet wilden, zegt een betrokkene. 'Het was in hun ogen natuurlijk een testimonium paupertatis geweest, een nederlaag die ze niet wilden incasseren. Tenzij alle formatiepogingen mislukten, want in nieuwe verkiezingen had niemand zin.'

Volgens SER-kroonlid Louise Fresco is de koe nooit bij de horens gevat. 'Het idee van het zakenkabinet bleef voortdurend rondzingen, soms in halflacherige zin, soms serieus. Maar niemand durfde het initiatief te nemen. Er was geen autoriteit die de regie voerde. Het kwam er dus niet van.'

Op 30 september presenteren Rutte, Verhagen en Wilders hun gedoog- en regeerakkoord en na een enerverend CDA-congres staat op 14 oktober het kabinet-Rutte op het bordes - de ploeg die de progressieve bestuurlijke elite ten koste van alles had proberen te vermijden. Volgens SER-voozitter Rinnooy Kan hebben vooral de werkgevers hun zin gekregen. 'Voor hen is dit een droomkabinet. Met een heel sterk ministerie van Economische Zaken. Vandaar de licht opgewonden stemming daar.'

Een andere insider: 'De enige pijn die de betere kringen van dit regeerakkoord hebben, is dat de aankoop van hun schilderijen door de btw wat duurder wordt. En dat groen beleggen minder aantrekkelijk wordt. Dat is alles. De klappen van de 18 miljard bezuinigingen vallen aan de onderkant.'

Ondertussen moet er nog wel een vuiltje worden weggewerkt. Zowel voorzitter Wientjes als directeur Van Kesteren hebben voor de verkiezingen openlijk gewaarschuwd voor regeren met de PVV. Via bemiddeling van VVD-prominent Loek Hermans - tevens voorzitter van MKB Nederland - wordt er begin september afgerond met een etentje bij de Haagse le Bistrot de la Place, met Rutte, Verhagen, Wientjes, Hermans en Van Kesteren, om de laatste plooien glad te strijken voor het eindspel. Wilders is er niet bij.

Nu de slag gestreden is, likt een complete generatie van de elite zijn wonden. Veel tegenstanders van het gedoogkabinet hebben averij opgelopen: Tjeenk Willink, die eind komend jaar vertrekt al vicevoorzitter van de Raad van State en CDA-prominenten als Lubbers, Wijffels en Veerman. Ook SER-voorzitter Rinnooy Kan komt niet onbeschadigd uit het proces. Naar aanleiding van het D66-congres in het voorjaar wordt er binnen de SER op aangedrongen dat hij het voorzitterschap neerlegt van een commissie die nadenkt over een mogelijk advies aan de informateur. Kroonlid Louise Fresco neemt die taak over.

De bordjes zijn verhangen. De btw-verhoging voor de cultuur, algemeen opgevat als een vileine afrekening met Amsterdam en de grachtengordelelite, kan niet worden voorkomen omdat de PVV er ondanks een reeks alternatieven van onder meer D66 aan vasthoudt. 'Dat ging om een luizige 90 miljoen euro. En dat hele praathuis van het Concertgebouw heeft het niet kunnen tegenhouden. Dat was in de normale verhoudingen in Nederland met gemak opgelost', zegt een betrokkene. 'Maar die normale verhoudingen zijn even weg. En het is de vraag of ze terugkeren en zo ja, wanneer.'

'Het CDA en de VVD zeggen dat ze de PVV hebben ingekapseld, maar ik vrees dat dit niet zo is', waarschuwt een waarnemer. 'Kijk naar Denemarken. Daar is de politieke positie van de populistische gedoogpartner alleen maar sterker geworden en de hervormingsagenda ernstig vertraagd.' Volgens Louise Fresco is de PVV in een jaar tijd bijna salonfähig geworden. 'We zijn nu al bij het gedogen van het gedogen.'

Elders wordt de nieuwe 'politieke constellatie' vooral gerelativeerd. 'We hebben in Nederland al eeuwenlang een neiging tot radicalisme en anarchie', zegt SCP-directeur Paul Schnabel. 'De Nederlandse bovenlaag is er heel goed in om die neiging in goede banen te leiden. De elite past zich meestal heel soepel aan de geest des tijds aan.'

Frank de Grave: 'Als het de Amsterdammers vroeger niet beviel wat de overheid deed, gooiden ze een paar regenten in de gracht. Zo bezien valt het nu nog mee. De Nederlandse elite volgt altijd dezelfde strategie: eerst bestrijden, dan meebewegen en inkapselen. Dat is historisch gezien de wijze waarop de elite appaiseert. Dat zag je ook in de jaren zestig en zeventig met linkse radicalen, waardoor de elite aanvankelijk ook overvallen werd. Haal critici het systeem binnen en ze zijn binnen de kortste keren aangepast.' Hij verwacht dan ook dat dit kabinet de PVV zal temmen, niet andersom. 'Populisme is als een bosbrand. Bij gebrek aan zuurstof dooft het vanzelf, dus laat maar branden.'

De droom van een extra-parlementair kabinet is nooit helemaal dood, weet VNO-NCW-directeur Van Kesteren. 'Als het kabinet valt over een akkefietje met de PVV, herrijst het idee. Zo gauw dit kabinet kraakt, zul je de sirenenzang van het elitekabinet weer horen klinken.'