Doet de EU wel genoeg voor de vrije pers?

Vera Jourová, de eurocommissaris voor Waarden en Transparantie, spreekt graag in grote woorden. ‘De persvrijheid is van vitaal belang voor de democratie’, zegt ze. ‘Onafhankelijke media spelen een essentiële rol in het helpen van burgers bij het nemen van overwogen beslissingen, in de strijd tegen desinformatie en de manipulatie van het democratische debat.’

Toch moest ze woensdag in het Europees Parlement erkennen dat het niet al te best gesteld is met de vrijheid van de media in delen van de Europese Unie. Polen en Hongarije hebben hun publieke omroep getransformeerd tot propagandamachine, terwijl onafhankelijke media het leven zuur wordt gemaakt. In Slovenië worden journalisten op trumpiaanse wijze geïntimideerd door premier Jansa. Dinsdag riep hij de directeur van het nationale persbureau per tweet op ontslag te nemen omdat hij zoveel ‘leugens’ had verkocht. In Hongarije werd Klubrádió, een van de belangrijkste onafhankelijke radiostations, uit de lucht gehaald.

Europa is getuige van ‘een sluipende autoritaire staatsgreep’, schreef de voormalige dissident Adam Michnik, nu hoofdredacteur van de Poolse krant Gazeta Wyborcza, deze week in zijn krant. De Europese Unie ziet zichzelf als een ‘waardengemeenschap’, maar rot van binnenuit door autoritaire leiders.

Jourova zei zich zorgen te maken, maar niet al te veel te kunnen doen. ‘We blijven de situatie in de gaten houden. De realiteit is echter dat de competentie van de Commissie op het gebied van de media heel beperkt is’, aldus Jourova. Ondanks het Europees Democratisch Actieplan dat ze in december lanceerde, is mediabeleid een nationale bevoegdheid waarover Brussel maar weinig te zeggen heeft. Er is geen wet waarmee pluralisme in de media kan worden afgedwongen.

Gereedschapskist

Ook het ‘rechtsstaatmechanisme’ waarover in december zo hard werd onderhandeld, kan op dit punt geen soelaas bieden. Dit mechanisme kan pas in stelling worden gebracht als Europese financiële belangen worden geschaad door het niet naleven van de rechtsstaat, bijvoorbeeld bij fraude met Europees geld. Het kan niet worden gebruikt om homorechten of de persvrijheid te beschermen. Volgens eurocommissaris Jourova is de ‘gereedschapskist’ van de Commissie dan ook dringend aan uitbreiding toe.

Critici verwijten de Commissie echter dat ze te weinig doet om de persvrijheid te handhaven. ‘De Commissie verschuilt zich nu achter het argument dat zij niet gaat over mediabeleid. Maar ze kan ook naar de rechter stappen op grond van artikel 2 van het EU-Verdrag, waarin de waarden van de Europese Unie zijn vastgelegd’, zegt Sophie In ’t Veld, europarlementariër voor D66. Volgens In ’t Veld is Hongarije zo vaak in de fout gegaan dat het vervolgd kan worden voor ‘systemische’ schending van de principes van de rechtsstaat.

Ook John Morijn, hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen, ziet mogelijkheden voor een creatiever gebruik van Europese wetten. De Commissie kan bijvoorbeeld een beroep doen op verdragsartikelen waarin Europees burgerschap wordt beschermd. ‘Iemand kan alleen geïnformeerd stemmen als hij toegang heeft tot diverse media. Als jij in jouw land alle media in je eigen tas steekt en de onafhankelijke media de nek omdraait, dan schend je daarmee een Europees recht’, zegt Morijn.

Politieke wil

Voor In ’t Veld en Morijn zijn het uiteindelijk niet de regels die een harde aanpak van Hongarije in de weg staan, maar de politieke wil. De Commissie luistert naar de lidstaten, die geen zin hebben in een harde confrontatie met Viktor Orbán. Sommige landen, onder meer in Oost-Europa, zijn beducht voor Brusselse bemoeienis omdat ze hun eigen problemen met de rechtsstaat hebben. ‘Zulke landen denken toch: heden gij, morgen ik’, zoals een Brusselse ambtenaar zegt.

Maar ook de grote landen deinzen terug voor een harde lijn, zeggen In ’t Veld en Morijn. Bij Duitsland spelen economische belangen een grote rol. Veel Duitse auto’s worden in Hongarije geproduceerd. ‘Zo hard is het’, zegt In ’t Veld. Frankrijk drijft het conflict over de rechtsstaat evenmin op de spits, zegt Morijn. President Macron wil de coronacrisis gebruiken om de Europese samenwerking te verstevigen en kan daarbij geen blokkade van Polen en Hongarije gebruiken. ‘Als je die landen heel erg op de pijnbank gaat leggen, gaan ze dwarsliggen bij dossiers die andere landen belangrijk vinden’, zegt Morijn. Dat werd in december zichtbaar toen Polen en Hongarije het Europees Herstelfonds dreigden te torpederen.

Toch heeft Europa de macht om een land als Hongarije flink onder druk te zetten, zegt Sophie In ’t Veld, als het maar zou willen. De Europese Unie geeft Hongarije elk jaar 6,2 miljard euro, bijna 5 procent van de Hongaarse economie. ‘Het gaat Orbán maar om één ding, en dat is geld. Als hij zijn centen niet meer krijgt, gaan er dingen schuiven.’

Misschien gaat Orbán op één punt inderdaad schuiven. Er is weer hoop voor Klubrádió. De frequentie waarop het station uitzendt, wordt binnenkort opnieuw uitgegeven door de Hongaarse Mediaraad. Twee concurrenten hebben zich om onduidelijke redenen teruggetrokken. ‘Klubrádió is momenteel de enige kandidaat voor de frequentie’, schreef de Mediaraad aan de Europese Commissie. ‘Hopelijk zal de Mediaraad binnen twee weken een positieve beslissing nemen’, zegt een woordvoerder van de Commissie.

Heeft de Europese verontwaardiging dan toch geholpen? We kunnen er slechts naar gissen, zegt hoogleraar John Morijn. ‘Misschien hebben ze afgewacht hoeveel noise het zou geven. Als die te groot wordt, kunnen ze de licentie aan Klubrádió teruggeven en zeggen: er is niets aan de hand.’