Doe weg die zak met meel

Een 78-toerenplaat (à raison van één gulden) kreeg je in de jaren dertig niet zómaar in de winkel. De vooroorlogse tieneridolen Johnny & Jones namen hun nummers op in een studioruimte in Casino Hamdorff in Laren, en die werden vastgelegd op wasplaten. Daarvan maakte de Decca-fabriek in Engeland masters van koper met een dunne laag nikkel. En van deze masters werden weer matrijzen gemaakt, waarmee in Nederland de schellak-platen werden geperst.

In 1980 vonden Harry Coster en Herman Openneer, de oprichters van de Stichting Nederlands Jazz Archief, de masters van Johnny & Jones in een pakhuis in Londen, en zo verschenen de liedjes van de 'two kids and a guitar' op een vinyl lp (en vervolgens op cd).

Door speurwerk van hetzelfde tweetal is daar nu de bijzondere cd Maak het donker in het donker aan toegevoegd. Daarop zijn stukken te horen van de VARA-radio tussen 1938 en 1940, een privé-opname gemaakt tijdens een joods bruiloftsfeest uit 1942, en zes liedjes die in augustus 1944 zijn opgenomen in de NEKOS-studio (Nederlandse Klank Opname Studio) in Amsterdam. Die laatste liedjes, waaronder Westerbork Serenade, behoren ongetwijfeld tot het meest wrange repertoire van de Nederlandse kleinkunst. Ze zijn opgenomen toen het doodvonnis van het duo eigenlijk al was getekend.

Witgoed

Nol 'Johnny' van Wesel (1918-1945) en Max 'Jones' Kannewasser (1916-1945) werkten in de jaren dertig respectievelijk op de calculatie-afdeling en als verkoper witgoed bij De Bijenkorf. Samen met een paar vrienden waren zij als de Bijko Rhythm Stompers met onbekommerde swingmuziek de sfeermakers op de bedrijfsfeestjes.

In 1936 gingen Van Wesel en Kannewasser als het duo Johnny & Jones verder. Via het Cabaret der Onbekenden, een permanent talentenjacht-podium van Henri Wallig in Amsterdam, kwamen ze in contact met Theo Uden Masman, de leider van het dansorkest The Ramblers. Hij regelde een plaatopname bij Decca. Met Mijnheer Dinges weet niet wat swing is was het direct raak.

Mijnheer Dinges weet niet wat swing is

Hij weet niet wat 'n saxofoon voor 'n ding is

Omdat zijn radio kapot is

Wat voor de buren een genot is

Weet die Dinges niet wat swing of hot is

Johnny & Jones zagen het zwarte Amerikaanse duo Slim and Slam, die humor met swingmuziek combineerden, als hun grote voorbeeld. Maar ze hebben ook goed geluisterd naar Fats Waller, Cab Calloway en The Mills Brothers. Behalve Engelstalige nummers zongen Johnny & Jones Nederlandstalige liedjes met een koddig, enigszins onbeholpen Amerikaans accent.

Hamsteren

De teksten passen in het zoek-de-zon-op-sfeertje van Lou Bandy en andere opgewekte amuseurs. Ook toen de Duitse dreiging voelbaar was, werden de zware onderwerpen vederlicht behandeld. Eind 1939 zongen ze 'Het regiment marcheert niet meer, ze lopen te swingen', en in het voorjaar van 1940 relativeerden ze swingend de hamsterwoede: 'Doe weg die fles met olie, doe weg die zak met meel. We hoeven niet te hamsteren, d'r is nog reuze veel.'

Zelfs na de invasie lieten Johnny & Jones hun luchtige sfeer niet los. Ondanks de venijnige toon die in de Zwart Front-propaganda werd aangeslagen tegen 'joodse kapitalistische warenhuizen' als De Bijenkorf, en tegen de 'primitief-negroïde elementen' in de muziek van Johnny & Jones.

In de radio-studio klapte het publiek, dat thuis de gordijnen al heeft gesloten op last van de Luchtbescherming, nog jolig mee met Maak het donker in het donker. Dit nummer werd niet op plaat uitgebracht, omdat Decca niet meer met joodse artiesten mocht samenwerken. De VARA-opname is bewaard gebleven. Dat is helaas niet het geval met Punten, punten!, een lied over het distributiesysteem met bonnen.

De bladmuziek is er nog wel. Die hangt in het Amsterdamse Verzetsmuseum, in de kleine, maar zeer heldere tentoonstelling Johnny & Jones: Two Swinging Kids And Their Fate. Daar hangt ook in een van de vitrines een zeldzame viersnarige tenorgitaar, het instrument dat Johnny linkshandig bespeelde.

Noodlot

De expositie past in de Johnny & Jones-revival, die is uitgelokt door de opera van Theo Loevendie in het Holland Festival. Het is natuurlijk vooral vanwege het beklemmende slotakkoord van de loopbaan van Johnny & Jones dat het Verzetsmuseum aandacht besteedt aan het duo.

Van Wesel en Kannewasser dachten door hun naam en faam aan het noodlot te kunnen ontsnappen. Toch werden ze in september 1943 opgepakt en naar het doorgangskamp Westerbork gestuurd. Als Jonny und Jones traden ze een keer op in de Bunter Abend-revue onder leiding van de beroemde Duits-joodse artiesten Max Ehrlich en Willy Rosen. Maar met hun Nederlandse liedjes en Amerikaans accent pasten zij niet echt in het door de kampleiding gewenste vertier.

Overdag werkten de twee in de vliegtuigsloperij. Tijdens een van hun dienstreizen in de zomer van 1944 - neergehaalde geallieerde toestellen moesten vaak buiten het kamp worden gedemonteerd - namen ze in het inmiddels 'Judenreine' Amsterdam zes liedjes op. Onderduiken deden ze niet, ze meenden de dans te kunnen ontspringen, en bovendien, ze wilden terug naar hun vrouwen, die nog in het kamp zaten.

De liedjes klinken, hoe morbide ook, vertrouwd opgewekt: het werklied Wij slopen met muziek en Westerbork Serenade, over een liefde in het voorportaal van de hel. 'Langs het spoorwegbaantje/ schijnt het zilvr'en maantje/op de heide.'

De fatale treinrit bleek ook voor Johnny & Jones onafwendbaar. Een dag voor het vertrek van Anne Frank, werden Van Wesel en Kannewasser en hun echtgenoten in september 1944 op transport gezet. De eerste halte was Theresienstadt, toen Auschwitz en daarna werden ze, toen de Russen naderbij kwamen, van kamp naar kamp gezeuld.

In Bergen Belsen bezweken ze aan hun ontberingen. Max Kannewasser op 20 maart 1945, Nol van Wesel op 15 april, de dag waarop het kamp door de Russen werd bevrijd.

Johnny & Jones: Maak het donker in het donker, uitgegeven door de Stichting Nederlands Jazz Archief.

De tentoonstelling Johnny & Jones: Two Swinging Kids And Their Fate is tot half oktober te zien in het Verzetsmuseum Amsterdam.