Doe-het-zelf pandemonium laat ijs klinken

Van onze verslaggeefster

Judith Koelemeijer

AMSTERDAM

'Anders dan sommigen denken is het pandemonium geen effectenmachine, gemaakt voor de losse klappen, maar echt een onderdeel van de filmmuziek, met ritme, dat de klankkleur van de instrumenten verrijkt', zegt contra-bassist Ton van Erp. Samen met pianist Frank Mol begeleidde hij een aantal zwijgende filmvoorstellingen in het Amsterdamse Filmmuseum.

Voor het programma Heroïsche Omzwervingen - De gouden jaren van de expeditiefilm maakten zij een compositie voor South (1914-1917); het verslag van Ernest Shackleton's dramatisch mislukte expeditie naar de Zuidpool. Shackleton's schip lag negen maanden vast in het pakijs, waarna het letterlijk werd gekraakt, ten onder ging, en de bemanning zich ternauwernood kon redden.

'Het materiaal druipt eigenlijk van het doek af', zegt Van Erp. Voordat de samenwerking met Mol begint, loopt hij met de filmbeelden in zijn hoofd wekenlang te zoeken naar het juiste materiaal. 'Ik ga altijd naar sloper Kaptein, dat is een fijnsloper, zoals je ook fijnslagers hebt. Die heeft alle schroot uitgesorteerd in bakken, en daar loop ik dan als een ekster langs.'

Een notenpers maakt het akelig knerpende geluid van het pakijs, dat het schip vermorzelt. Een 'crashgeluid' op een spiraal begeleidt de definitieve ondergang van het schip. Metaal geleidt goed, vertelt Van Erp, net als ijs. Daarom klinken sommige onderdelen als het 'ploing' dat je hoort wanneer je aan het schaatsen bent, als het 'innerlijk van het ijs'. Wanneer hij de strijkstok pakt en een van de snaren bespeelt, klinkt de 'verlatenheid, de kilte en het ijle van de omgeving'.

De kunst is de verschillende geluidsvondsten aaneen te klinken tot een samenhangende compositie. 'De muziek moet een eenheid zijn', zegt Frank Mol. South bestaat uit allemaal 'losse liflafjes'. De ontberingen waren zo groot dat de cameraman veel niet, of onbeholpen heeft gefilmd. Door bij de 'hondenscène' in het begin eenzelfde pianospel te laten klinken als bij de pinguïns aan het einde, worden delen met elkaar verbonden. 'De muziek brengt lijnen aan. Bovendien kun je zwakkere momenten in de film opkrikken. De muziek wordt nooit belangrijker dan het beeld, maar door onze inbreng is het wel een betere film geworden.'

Ton van Erp studeerde ooit elektromechanica aan de mts. Zijn ideaal is een pandemonium dat geheel elektromechanisch wordt aangedreven, zodat hij zijn handen vrij heeft. Want zijn contrabas, dat is zijn 'muzikale ziel'. Speciaal voor South ontwierp hij een 'machine' die het geluid van het schip verklankt dat door het pakijs ploegt. Een aantal kwastjes slaat ritmisch tegen snaren aan, een voor een, volgens een programma dat in een wasmachineknop zit geprogrammeerd.

Met hun eerste gezamelijke compositie, gemaakt voor Frank Capra's Submarine, zullen ze optreden in het Louvre in Parijs. 'Er is niemand die zo werkt als ons, dus je bent snel bekend.' Het zou een aantal tijdrovende 'uitvindingen' schelen, maar met computers of synthesizers zouden ze nooit willen werken. 'Wij maken natuurlijke geluiden, met echt materiaal. Het klinkt daarom veel voller en vollediger.' Van Erp: 'Ik ben een podiumkunstenaar. Ik wil niet naar een speaker kijken. Ik moet het zien bewegen.'

South. Nederlands Filmmuseum Amsterdam, van 23 februari tot en met 1 maart, 21.30 uur. Heroïsche Omzwervingen, tot en met 5 april.

Zie ook Traject