Dobbelstenen bepalen wie overleeft

Dit minuscule lapje bos herbergt een van de laatste populaties wollige spinapen, een apesoort die nog niet zo lang geleden algemeen in Oost-Brazilië voorkwam. In het bos leven een stuk of vijftig van de totale populatie van ongeveer driehonderd - een hele soort primaten, naaste verwanten van de mens, ineengeschrompeld tot een paar tientallen in een door landbouw omspoeld lapje bos.

Van de bijna tweehonderd soorten apen die op de wereld voorkomen, wordt bijna de helft in zijn voortbestaan bedreigd. Vele soorten zijn al definitief gedoemd omdat ze nog maar in zeer kleine aantallen verspreid in geïsoleerde leefgebieden voorkomen. Het zou geen verwondering wekken wanneer voor het volgende millennium 25 jaar oud is, de helft van onze naaste verwanten voorgoed van de aarde is verdwenen. Het is een lot dat vele soorten planten en dieren die dertig of veertig jaar gelden nog in redelijke aantallen voorkwamen, acuut bedreigt en het ziet er niet naar uit dat dit grote sterven van levensvormen nog kan worden tegengehouden.

The Sixth Extinction - Patterns of Life and the Future of Humankind van Richard Leakey en Roger Lewin gaat over dit grote sterven van soorten en plaatst de gebeurtenissen van nu tegen de achtergrond van een aantal eerdere momenten waarop gigantische hoeveelheden soorten in korte tijd werden weggevaagd. Vijf keer eerder gebeurde dit. In een van die episoden stierf, schat men, 96 procent van alle in het water levende organismen uit, waarna het leven in een veel smallere baan weer op gang kwam en zich prolifereerde.

De laatste grote catastrofe trof de dinosauriërs, aan wier prominente aanwezigheid in de natuur zo'n zestig miljoen jaar geleden een eind kwam. Die lege ruimte luidde het tijdperk van de zoogdieren in.

Leakey en Lewin behandelen dergelijke ineenstortingen van de diversiteit van het leven in het kader van de evolutietheorie en hameren vele bladzijden lang op het toevallige karakter van de overlevenden. Bij dergelijke catastrofen speelt volgen hen de natuurlijke selectie geen rol. Geluk, de dobbelstenen van de natuur bepalen het overleven van soorten. Hun leidsman daarbij is Stephen Gould.

De komst van de mens heeft gevolgen gehad voor in het bijzonder grotere zoogdieren. Leakey en Lewin laten goed zien hoe het menselijk ingrijpen waarschijnlijk verantwoordelijk is voor het uitsterven van allerlei olifantachtigen op het noordelijk halfrond. De mammoet is daarvan het beste voorbeeld. De komst van de jagende mens in Noord- en Zuid-Amerika gaat gepaard met de ineenstorting van een groot aantal soorten. Als gevolg van de kolonisatie van Nieuw-Zeeland door de maori's wordt binnen de kortste keren een heel scala op de grond levende vogelsoorten uitgeroeid.

Uiteraard gaat Leakey, als voormalig directeur natuurbeheer in Kenya, uitgebreid in op de decimering van olifanten in Afrika, waar in een paar jaar de olifant van een algemeen voorkomende savannebewoner in een zeldzaamheid veranderde. Het aan banden leggen van de ivoorstroperij heeft volgens Leakey het tij gekeerd, maar dat hoeven we uiteraard niet te geloven.

De tropische regenwouden worden op het ogenblik het sterkst bedreigd. Op minder dan 10 procent van het aardoppervlak huist 50 procent van de diversiteit van het leven. En de kettingzagen zagen maar door.

Leakey en Lewin nemen, zoals het vroeger wel heette, een positieve grondhouding in: hoewel er veel verkeerd gaat en het al laat op de dag is, valt er nog veel te redden, als we maar tot inkeer komen. Net als vele anderen bepleiten zij een duurzame exploitatie van de natuur. De natuur kan ons zelfs economische winst leveren en het is daarom niet rationeel haar te vernielen.

Het is het oude lied dat er geen beter belang is dan het eigenbelang om mensen tot het goede te brengen. Misschien hebben ze gelijk. Ze schrijven het in elk geval goed en met bevlogenheid op. Of het helpt, blijft de vraag.

De Fazenda Montes Claros is redelijk bereikbaar en het reservaat kan men bezoeken. Het is niet moeilijk de wollige spinapen te vinden en te zien hoe ze hoog door de bomen trekken, sprietige boombewoners, gevangenen van hun levenswijze. Wie deze laatste resten van een ooit talrijke soort ziet, wordt overvallen door een gevoel dat treffend bij de situatie past: een gevoel van intense eenzaamheid.

Louis Boon

Richard Leakey & Roger Lewin: The Sixth Extinction - Patterns of Life and the Future of Humankind.

Doubleday; import Van Ditmar; ¿ 50,40.

ISBN 0 385 42497 3.