'Dit grensbeleid maakt slachtoffers: een nieuwe politiek is dus heel hard nodig'

Iedereen weet het. De 'illegalen' zijn hier en zullen blijven komen. Of ze nu gestraft worden of niet. Straffen vermindert het aantal 'illegalen' niet. Het enige werkelijke effect van straffen is een kwalijk effect, namelijk een verdere stigmatisering en criminalisering van de vluchteling. Het is schadelijke symboolpolitiek. Meer partijpolitiek om het politieke zelfbehoud van Samsom en Teeven dan inzet van werkelijk effectief beleid. Ofwel, een strijd tussen wat de PvdA ooit was, links-progressieve internationalen, en de VVD electoraal graag wil zijn, rechts-repressieve neoliberalen.

Die interne partij-ideologische strijd leidt intussen behoorlijk af van de fundamentelere kwestie waarom de Nederlandse staat eigenlijk bepaalde mensen wettelijk tot 'illegalen' definieert. En waarom ze hen, tegen alle berispingen van internationale mensenrechtenorganisaties in, zelfs opsluit. 'Illegalen' komen steeds vaker in opstand tegen deze detentie-en-deportatie-industrie. Sommigen gaan zelfs, machteloos en ten einde raad, over tot zelfverminking, hongerstaking of zelfmoord.

Wanneer gaat een grensregime over in staatsterreur? Filosofe Hannah Arendt, die na de Tweede Wereldoorlog krachtig pleitte voor een rechtvaardig, mondiaal beleid voor de statelozen, zou zich omdraaien in haar graf bij zoveel banaal kwaad.

Profiteurs van 'illegalen'
Zou de opsluiting soms uit angst zijn voor het oneigenlijk profiteren van onze welvaart door 'illegalen'? Als het al zo is, is het een misvatting. De vaak levensgevaarlijke tocht die wordt gemaakt en het vervolgens noodgedwongen leven in de schaduw zonder werk en de kans opgepakt te worden kan moeilijk als profiteren gezien worden.

Sterker, als er al sprake is van profiteren, lijkt het eerder andersom te zijn, wij van hen. Want iedere keer weer blijkt dat er naast de duistere mensenhandelaren en souteneurs ook tal van ogenschijnlijk keurige bedrijven en huishoudens willen profiteren van de goedkope inzet van 'illegalen'. Er is vraag naar illegaliteit. Als Teeven illegaliteit strafbaar zou stellen en dan werkelijk consequent zou zijn, zouden de detentiecentra overvol raken, maar dan vooral met de profiteurs van 'illegalen'.

Enge dromen
Is het opjagen en opsluiten van 'illegalen' dan uit angst voor onveiligheid? Omdat je bij 'een illegaal' vaak niet weet wie hij of zij wettelijk is en een onduidelijke bron van bestaan heeft, is het voorstelbaar dat er bij sommigen een gevoel van 'unheimlichkeit' ontstaat. Maar rechtvaardigt dat het toekennen van strafleed door gevangenschap? Zo groot is de werkelijke onveiligheid veroorzaakt door 'illegalen' helemaal niet.

Over dergelijke enge dromen schreef Coetzee in zijn prachtige roman 'Waiting for the Barbarians' al: 'These dreams are the consequence of too much ease. Show me a barbarian army and I will believe'.

Bureaucratische onmacht
'Illegalen' zitten niet zozeer opgesloten voor onze economie of veiligheid. Ze zitten in de gevangenis omdat ze moeten wachten. Omdat we niet weten wat we met ze aan moeten.

Ongedocumenteerden hebben wat het woord al zegt geen paspoort, ze zijn daarom geen burgers, maar 'slechts' mensen. Ze zijn 'burgerlijk naakt'. En dat vindt een bureaucratie een moeilijk verwerkbare categorie. Ze kunnen niet blijven en kunnen vaak niet weg. 'Illegalen' worden opgesloten uit bureaucratische onmacht.

Apartheid
Die onmacht is een zelf-geconstrueerd probleem. Nederland maakt, samen met de andere landen in het Schengengebied, een onderscheid tussen landen waarvan de ingeborenen geen visum nodig hebben om Nederland binnen te komen (positieve lijst) en de landen waarvan de ingeborenen geen of heel moeilijk een visum kunnen krijgen (negatieve lijst). De selectie voor legale toegang tot Nederland gebeurt dus op basis van geboortegrond.

Op die negatieve lijst staan overwegend moslimlanden en armere landen. Ben je geboren in pakweg Mauritanië dan is je kans om legaal in de EU en Nederland te komen vele malen kleiner dan voor iemand uit Amerika. Artikel 1 van onze grondwet schrijft voor dat discriminatie op afkomst, dus ook geboortegrond, verboden is. Maar dat is precies wat de Nederlandse staat zelf wel doet aan de grens. Het grensregime is dus feitelijk een institutioneel verankerde apartheid.

Als je wieg toevallig op de verkeerde plek stond, en je aan een nationaal economisch erbarmelijke of politiek gevaarlijke situatie wil ontsnappen, resteert meestal alleen de illegale weg. Zie daar de geboorte van de 'illegaal'.

Dodelijk grensregime
De 'illegale' tocht over de zwaar bewaakte EU-buitengrenzen is levensgevaarlijk. Sinds 1993 zijn er meer dan 16 duizend mensen op weg naar de EU gestorven. En voor hen die wel binnenkomen wacht veelal een lange, onzekere procedure of de gevangenis. Het aantal detentiecentra voor migranten is de afgelopen jaren exponentieel gegroeid in de EU.

In Nederland worden jaarlijks circa 6 tot 8 duizend mensen in detentiecentra opgesloten omdat ze bureaucratisch nog 'verwerkt' moeten worden of niet terug kunnen. Bij zoveel repressie en onrecht is het eigenlijk slechts wachten op de volgende zelfdoding, staking of opstand.

Menselijke eigenschap
Samsom en Teeven staan voor een sleutelmoment. Ze zouden een doorbraak kunnen forceren, die Nederland weer een staat zou maken waar niet alleen burgerrechten, maar ook mensenrechten werkelijk tellen.

Om te beginnen zouden ze kunnen stoppen met het 'illegaliseren' van sommige vreemdelingen. Ongedocumenteerden zijn niet illegaal, ze zijn 'a-legaal', zonder wet. Illegaliteit is daarmee geen menselijke eigenschap, maar een statelijke beslissing. En dat is een cruciaal verschil.

En ze kunnen een einde maken aan de discriminatie aan de grens op basis van geboortegrond. Neem artikel 1 van de grondwet serieus, ook aan de grens.

En tenslotte: ze kunnen het voortouw nemen in het maken van mondiale afspraken over migratie en grensbeleid. Want de ongedocumenteerden zijn er en zullen blijven komen. Dit grensbeleid maakt slachtoffers. Een nieuwe politiek is dus heel hard nodig. Maar dan moeten de heren wel eerst de moed hebben om uit het beschamende wedstrijdje partijpolitiek handjeklap te stappen. Een kleine stap zou je denken vergeleken bij de grote stappen die daarna gemaakt kunnen worden.

_{Henk van Houtum is politiek geograaf aan het Nijmegen Centre for Border Research van de Radboud Universiteit Nijmegen en columnist van Volkskrant.nl. Hij is co-auteur van het boek 'Eerlijke Nieuwe Wereld, voorbij de grenzen van de natiestaat' (Uitgeverij Klement).}