Dit gebeurt er met de biljoenen van de Europese Centrale Bank

1) Komen de ECB-miljarden ooit nog terug?

Hoe ziet dat eruit, een zak geld van 3,18 biljoen euro? Op de uitgestrekte handelsvloer van ABN Amro, onder in het hoofdkwartier aan de Amsterdamse Zuidas, vangen de handelaren achter hun talrijke beeldschermen er geregeld een glimp van op. Zij bemiddelen tussen aanbieders en vragers van obligaties van overheden en grote bedrijven, vertelt hoofd trading Arjo Blok. ‘En je merkt gewoon dat er de afgelopen jaren een heel grote nieuwe koper is opgestaan.’

Die reus luistert naar de naam Europese Centrale Bank (ECB). Al vóór corona hamsterde zij schuldpapier. De teller van dat uit de eurocrisis stammende opkoopprogramma staat op 2.775 miljard euro, and counting. Om de economische pijn van de pandemie te bestrijden heeft ‘Frankfurt’ er sinds maart nog een schepje van 404 miljard euro bovenop gedaan. Dat bedrag kan oplopen tot 1.350 miljard euro. ‘We merken dat er extra veel obligaties worden gekocht’, beaamt Blok. ‘Maar het aanbod groeit natuurlijk ook. Europese overheden moeten op dit moment veel nieuwe schulden aangaan om hun begrotingstekorten te financieren.’

Om deze monetaire hocus pocus enigszins begrijpelijk te maken, wordt teruggegrepen op beeldspraak. De ECB zet de geldpers aan, opent de monetaire sluizen en strooit met miljarden. Toch zijn die euro’s niet foetsie. Obligaties lopen na een vooraf afgesproken periode af. Dan krijgt de ECB als belegger haar geld terug. De opbrengst wordt voorlopig geherinvesteerd. Mocht het inflatiespook onverwachts de kop opsteken, dan kunnen de centrale bankiers hiermee stoppen en verdwijnen de Frankfurter miljarden weer uit de economie.

2) Kost dit beleid de Nederlandse belastingbetaler geld?

Zou een grote schuldenaar als Italië failliet gaan, dan zit de ECB met een berg waardeloze obligaties – ook al draagt de Italiaanse centrale bank formeel de meeste risico’s. Hetzelfde geldt bij een bankroet van een groot bedrijf. Niet voor niets heeft De Nederlandsche Bank de afgelopen jaren voor bijna 2 miljard euro aan buffers opzijgezet.

Die zijn tot nog toe niet nodig geweest. Sterker nog, het ECB-beleid draagt flink bij aan de 1,2 miljard euro winst die vorig jaar via DNB naar de Nederlandse schatkist vloeide. Zo leverden de opgekochte staatsobligaties volgens het DNB-jaarverslag 207 miljoen op. De bedrijfsobligaties (denk aan rente) brachten nog eens 93 miljoen euro in het laatje.

3) Klopt het dat vooral Zuid-Europa profiteert?

Dat hangt af van wat we onder ‘profiteren’ verstaan. Het is een fabeltje dat de ECB zuurverdiende euro’s uit Nederland en Duitsland aan Zuid-Europa schenkt. Door schulden op te kopen en banken goedkoop geld te lenen drukt zij simpelweg de rente.

Dat brengt wel pijnlijke verdelingskwesties met zich mee. Een gepensioneerde huurder ziet het inkomen stagneren en de woonlasten stijgen. Een afgestudeerde huiseigenaar is misschien wel spekkoper dankzij de extreem lage rente op hypotheken en studieleningen. Ook overheden besparen geld. Voor landen met torenhoge schulden als Italië en Griekenland, wier rentelasten in crisistijd dreigen te exploderen, is dat inderdaad belangrijker dan voor Nederland.

Om scheve gezichten te voorkomen, hanteert de ECB een zogenoemde ‘kapitaalsleutel’. Hoe groter de economie, hoe meer schulden er worden opgekocht. Nederland is goed voor een kleine 6 procent. In de coronacrisis heeft de ECB voor het eerst laten weten dat zij ‘flexibel’ kan omgaan met die verdeling. Uit een eerste analyse van ECB-watcher Frederik Ducrozet voor de aankopen tot en met mei, blijkt dat vooral Italië hier voordeel bij heeft. De voorlopige verliezer is opvallender: van de Franse schulden werd bijna 12 miljard euro ‘te weinig’ gekocht.

4) Subsidieert Frankfurt vervuilende multinationals?

Naast staatsschulden bezit de ECB ook voor 224 miljard euro aan bedrijfsobligaties. Voor Nederland gaat het om grote bedrijven als Unilever, Gasunie, ArcelorMittal en Schiphol. Zij kunnen mede hierdoor spotgoedkoop lenen. Onlangs nog betoogde Greenpeace dat de centrale bank op die manier de fossiele economie sponsort. Die beschuldiging is niet uit de lucht gegrepen.

De ECB zelf zegt bij de selectie van deze obligaties apolitieke, neutrale criteria te hanteren. Misschien is dat wel het probleem. Bedrijven met een stevige kredietbeoordeling die veel kapitaal lenen, zijn nou eenmaal vaker grote CO₂-uitstoters. Denk aan oliebedrijven als Shell. Dat botst met de groene beloften die ECB-president Christine Lagarde vorig jaar deed bij haar aantreden. Én met de Green New Deal, constateerde de Rotterdamse hoogleraar Dirk Schoenmaker eerder. ‘De marktneutrale benadering van de ECB ondermijnt het bredere beleid van de Europese Unie om een economie met lage CO₂-uitstoot te bereiken.’

Overigens zien ook bedrijven die zelf niet onder het opkoopprogramma vallen hun rentelasten dalen. ‘Beleggers weten dat er een heel grote koper is die zegt alles te willen doen om de Europese economie erbovenop te helpen’, legt Arjo Blok van ABN Amro uit. ‘Dat zet de rendementen op veilig schuldpapier onder druk. Waardoor andere obligaties en beleggingen die nog wel wat opleveren, zoals aandelen, vanzelf aantrekkelijker worden.’

5) En hoe zit het met de banken?

Zij krijgen van de ECB zelfs geld toe op langlopende leningen. Deze zogeheten LTRO’s en TLTRO’s worden nogal eens over het hoofd gezien. Ten onrechte: het gaat om 1.589 miljard euro. Sinds het uitbreken van de coronacrisis zijn de voorwaarden nóg aantrekkelijker gemaakt. Banken betalen jarenlang geen rente. Afhankelijk van hoeveel kredieten ze op hun beurt verstrekken aan bedrijven en huishoudens, krijgen zij jaarlijks tot 1 procent van het geleende bedrag cadeau. Bij een lening van 10 miljard euro gaat het om 100 miljoen euro. Niet vreemd dat ook de relatief solide Nederlandse banken zich melden bij dit gratis geldloket.