Dirk Ayelt Kooiman (1946-2018), schrijver zonder spektakel en van succesvolle roman Montyn

Alles moet anders, heette de alternatieve kunstnota die Dirk Ayelt Kooiman publiceerde in 1981. Hierin pleitte hij ervoor dat kunstenaar een erkend beroep zou worden, met recht op een uitkering volgens de Bijstandswet.

Daarmee leek de redacteur van de tijdschriften Soma en De Revisor, en de auteur van Een romance (1973), De grote stilte (1975) en Niets gebeurt (1979), op te komen voor schrijvers die zonder veel spektakel aan een oeuvre wilden bouwden en die de lezer eerder een situatie of sfeer voorlegden dan een verhaaltje.

'Volmaakte verhaal is het lege verhaal'

‘Het verhaal wordt corrupt op het moment dat er sprake is van inhoud’, zei Kooiman in 1977, ‘het volmaakte verhaal is het lege verhaal.’ Daarmee keerde hij zich tegen de sterk anekdotisch gekleurde Nederlandse literatuur van die jaren, met de verhalen van J.M.A. Biesheuvel, Maarten ’t Hart en Bob den Uyl.

Des te groter was de verrassing toen van Kooiman, zoon van een Lutherse hoogleraar theologie, in 1982 de roman Montyn verscheen, het bijna zonder kunstgrepen vertelde levensverhaal van de graficus en dichter Jan Montyn (1924-2015), die de wurggreep van het gereformeerde milieu in Oudewater ontvluchtte en soldaat werd voor het Derde Rijk door te kiezen voor de Jeugdstorm, Kriegsmarine en het Oostfront.

Avontuurlijk, snel, en onontkoombaar. Een documentaire roman – gebaseerd op lange gesprekken die Kooiman met Montyn had gevoerd–, waarin de hoofdpersoon behalve met zijn oorlogsverleden (en het vervolg, het Vreemdelingenlegioen en de Koreaanse oorlog) ook met zijn biseksualiteit worstelt en zich in de jaren zeventig onder psychiatrische behandeling moet stellen. Het van actie gulpende Montyn werd een bestseller en is sinds de verschijning veelgelezen onder middelbare scholieren.

Faalangstige schrijver

De inspanning en het succes van Montyn hadden een prijs: Kooiman viel soms jaren stil en alleen al in de titels die hij daarna publiceerde (De afwezige, 1990, Oefenen in ontsnappen, 2007), leek de faalangstige schrijver terug te keren naar zijn beginjaren, met verhalen vol zorgvuldig verwoorde stiltes: ‘Op het heetst van de dag, terwijl de zon blakerend aan de hemel stond, en een luchtspiegeling zich trillend boven het plaveisel met hen mee verplaatste, ging het vlakke laagland wonderlijk abrupt over in een heuvelrug', schreef hij in Het geheim van Carmen, de verhalenbundel uit 2013 die niet bedoeld was als zijn laatste publicatie.

‘Is er nog tijd om mijn boek te voltooien?', was op maandag 8 oktober de aanhef van de overlijdensadvertentie van Dirk Ayelt Kooiman.