De zaak-O.J. is het verhaal van zwart-wit Amerika

Toen Ezra Edelman twee jaar geleden een aanbod kreeg om een documentaire te maken over de voormalige American footballheld O.J. Simpson, was zijn eerste reactie helder. Geen interesse.

Hij dacht: iedereen kent O.J. en iedereen boven de 30 heeft het meegemaakt, de achtervolging van een vluchtende O.J. door een peloton politieauto's, de tv-helikopters die erboven hingen, de rechtszaak waarin O.J. werd beschuldigd van de moord op zijn ex-vrouw en haar vriend, de vrijspraak. We waren er allemaal bij. Wat moet je daar nog over zeggen? Geen eer aan te behalen.

Maar het mocht een documentaire van vijf uur worden, zei de opdrachtgever, sportzender ESPN.

'Vijf uur! En ik kreeg totale vrijheid!', zegt Edelman (42), in een café in Brooklyn met twintigers en dertigers en een paar kleine baby's. Zo'n buurt is het, de buurt waar hij woont. 'De meeste mensen denken bij O.J. aan die rechtszaak. Dat was niet waar ik aan dacht. Ik dacht aan alle andere dingen die ik zou kunnen onderzoeken. Ik kreeg geen beperkingen opgelegd door ESPN. Het hoefde niet te gaan over schuld of onschuld, dingen waar ik geen zak om geef. Ze lieten me begaan. Het was een ongelooflijk blijk van vertrouwen. Ergens tussen wijsheid en verstandsverbijstering.'

In tijden van true crime-reconstructies zoals Making a Murderer, leek een documentaire over de zaak-O.J. een logisch succesnummer. Een fijne tocht langs de betrokken, de bewijzen opnieuw tegen het licht, de feiten op een rijtje en dan een conclusie die de rechter destijds niet heeft getrokken.

Daar had Edelman dus geen zin in. Dit zou meer zijn dan een rechtbankdrama: dit ging ook over een groot sportman en de wereld waarin hij groot was geworden. Bij ESPN kenden ze Edelman, toen ze hem benaderden voor hun 30 for 30-documentaireserie. Ze wisten hoe hij sportdocumentaires zag, namelijk als verhalen over de maatschappij en over cultuur, verhalen die verder gaan dan de vertelling die voor het oprapen ligt.

Zwart-witte haat-liefde verhouding

'De mensen kennen het oppervlakkige verhaal. Beroemdheid, een moord, een rechtszaak. Ik wilde daar een hele aanloop aan toevoegen. Dat waren geen nieuwe feiten, ik deed geen onderzoek naar de feiten. Omdat O.J. al sinds de jaren zestig een beroemde speler was, was er veel beeldmateriaal voorhanden. Ik moest dat alleen structureren, organiseren en samensmeden op een manier die nooit eerder was gedaan.'

Dat heeft Edelman gedaan. De documentaire O.J. Made in America, die uiteindelijk zeven uur duurt en volgende week op het Idfa te zien is, geeft een duizelingwekkend beeld van de opkomst en ondergang van een beroemdheid, maar vooral ook van het land waarin hij opkomt en ondergaat. Nooit eerder werden de complicaties en paradoxen van de zwart-witte haat-liefde verhouding in Amerika zo duidelijk in een logisch verband gezet. Het ongelooflijke is dat zo veel van deze lijnen naar één persoon kunnen worden getrokken. En even ongelooflijk: dat die lijnen allemaal met bestaande archiefbeelden kunnen worden ondersteund.

Het verhaal van O.J. begint in Los Angeles, nee, het verhaal van O.J. ís het verhaal van LA. 'Nergens heeft een zwarte Amerikaan het beter dan in Los Angeles', vertelt een stem uit de jaren zestig aan het begin van de documentaire het is het hoogtepunt van de zogeheten Tweede Migratie van Afro-Amerikanen uit het racistische zuiden naar andere delen van de VS. De eerste volksverhuizing leidde vooral naar het noorden en oosten, naar Cleveland, Detroit, New York en Philadelphia, maar deze tweede golf, aangewakkerd door de vliegtuig- en defensie-industrie, stroomt naar het westen, naar Californië, naar San Francisco en LA. Het aandeel zwarte Amerikanen steeg in twintig jaar van 4 naar 14 procent.

De stad kon het niet aan. In 1965 brak er een rassenopstand uit in de wijk Watts, na de aanhouding van een dronken chauffeur. Er vielen 34 doden. Edelman zet die rellen tegenover de opkomst van Simpson, die juist in deze buurt, in het stadion van de University of Southern California, twee jaar later zijn eerste triomfen zou vieren. Een arme zwarte man, toegejuicht door een hele witte klasse van bevoorrechten, die voor hun gevoel net aan een zwarte furie waren ontsnapt zo begon de weg van O.J. Simpson.

Hij was een fantastische speler. De meeste Nederlanders hoorden zijn naam voor het eerst in 1995, toen hij in zijn auto werd achtervolgd na de moord op zijn vrouw. Een voormalige football-speler, maar dat zei ons weinig. Wat je je als kijker nu pas realiseert, als je zo'n geweldige touchdown ziet tijdens een wedstrijd uit 1967, is wat een buitengewoon talent O.J. was. Een van de beste spelers aller tijden.

Witte fans

O.J. was populair bij zijn witte fans en bleek ook commercieel een aantrekkelijk uithangbord. Autoverhuurbedrijf Hertz ging een langlopend contract met hem aan en Simpson verscheen in spotjes op golfbanen, als ongevaarlijke zwarte Amerikaan. Tegen zijn vrienden zei hij dat hij zich helemaal niet zwart voelde; het was geen kwalificatie die voor hem gold. In Nederland zou hij een bounty worden genoemd.

Simpson ging ook acteren hij speelde een gedenkwaardige rol in Naked Gun en leidde een succesvol Amerikaans leven, inclusief witte vrouw en een huis in Hollywood. Ondertussen braken verderop in zijn stad opnieuw rassenrellen uit, nadat de zwarte Rodney King door politiemannen met knuppels was mishandeld, wat voor het eerst door een omstander met een videocamera was vastgelegd. Toen de politiemannen tot ontsteltenis van de zwarte bevolking werden vrijgesproken, vloog de stad in 1992 opnieuw in brand.

Al het onrecht ging in de stad zitten, zegt Edelman. Het hoopte zich op. Het kon nergens naar buiten.

En toen werden op 12 juni 1994 bij haar huis in Brentwood de lichamen gevonden van Nicole Brown, de ex-vrouw van Simpson, en een ober uit een restaurant. Alle aanwijzingen wezen naar Simpson: zijn verleden van huiselijk geweld, bloed in zijn auto, voetafdrukken, zijn vluchtpoging toen hij door de politie werd ondervraagd.

'Toen gebeurde er iets wonderlijks. Die hele colonne politieauto's. Al die politiemannen die afstand hielden. Als hij een gewone zwarte Amerikaan was geweest, was hij binnen een paar minuten neergeschoten. Maar dit was O.J., de beroemdheid, de vriend van wit Amerika. Hij werd gespaard.'

Tijdens de achtervolging, die iedereen live op televisie kon volgen, gebeurde er nog iets bijzonders. Mensen begonnen zich te verzamelen, met spandoeken op viaducten en uiteindelijk bij de poort van zijn oprit, waar honderden Amerikanen hem toejuichten toen hij thuiskwam. Het zou de opmaat zijn voor zijn rechtszaak, waarin O.J. Simpson, de bounty uit San Francisco, door zijn advocaten als ultiem zwart slachtoffer van het politiekorps van Los Angeles werd geschetst. Ondanks alle bewijzen werd Simpson vrijgesproken.

'Er waren mensen die keken naar al het bewijsmateriaal. Die zeiden: ja natuurlijk, die man heeft het gedaan. Dat was de rationele benadering. Maar er waren ook heel veel mensen die wilden blijven geloven in de onschuld van O.J. Simpson. Omdat het systeem hen chronisch en systematisch had genaaid. Deze mensen waren helemaal niet op zoek naar gerechtigheid. Ze wilden wraak. Dat was de emotionele benadering.'

En zo werd Simpson door een grotendeels zwarte jury vrijgesproken, als wraak op de stad Los Angeles.

Zwart symbool

De ironie was dat Simpson de man was die het het minst verdiende om als zwart symbool te worden gezien, zegt Edelman.

'Wit Amerika begreep er niets van. Waarom reageerden de zwarten zoals ze deden? Maar was dat zo onbegrijpelijk? Nou, loop maar eens een dagje in hun schoenen. Dit was de ultieme manier om al die jaren van politiegeweld te vergelden. Was dat onterecht? Misschien. Wat dat onbegrijpelijk? Nee. Vele jaren van onrecht maken emoties bijzonder reëel.'

Edelman sprak veel van de hoofdrolspelers weer, twintig jaar na de rechtszaak. Onder hen is een jurylid dat Simpson toen onschuldig verklaarde en nu terugkijkt op de zaak. Dat ze Simpson nu niet meer onschuldig kan vinden, geeft voldoening, zegt Edelman. 'Het betekent dat er toch verzoening met de werkelijkheid is gekomen.'

Destijds vond driekwart van zwart Amerika dat Simpson onschuldig was. Zijn vrijspraak werd met gejuich ontvangen, in heel Amerika. Inmiddels ligt dat percentage nog maar op zo'n 20 procent.

Simpson ontkwam niet. Hij werd eerst in een civiele rechtszaak, in een veel witter deel van Los Angeles, wél schuldig bevonden en veroordeeld tot het betalen van een schadevergoeding van 25 miljoen dollar aan de nabestaanden van de twee slachtoffers. En hij werd in 2008 veroordeeld voor een knullige beroving in een hotel in Las Vegas, waar hij een voorraad Simpson-parafernalia, zoals foto's met zijn eigen handtekening, wilde terughalen bij een handelaar. Hij kreeg, inmiddels ontdaan van zijn beroemdheid, 33 jaar.

Zo werd O.J. Simpson vrijgesproken van een misdaad die hij had begaan, maar veel te streng veroordeeld voor een misdaad die dat niet waard was. Het is vooral het juridische systeem van Amerika dat uiteindelijk de grootste boosdoener lijkt.

_{O.J. Made in America (Ezra Edelman, VS, 468 min.) Alleen zaterdag 19/11 te zien.}