De vijand een gezicht geven

'HIJ WAS ontzettend bedreigend. Hij zei: ik ga je doodmaken. Bij de tram kwamen we hem weer tegen. Hij gooide zijn jas op de grond en rende als een dolle op ons af.'

Bijna een maand na de confrontatie met de agressieve Turkse jongen Mohamed, straalt Remco Jongejan een opvallende rust uit. Met vrouw Annet en dochtertje Belana woont hij in de Beatrijsstraat in Den Haag tegenover het TMO College, een school die voor 95 procent uit allochtone leerlingen bestaat. TMO heeft 340 leerlingen, van wie er veel een problematische achtergrond hebben en met wie regelmatig van alles aan de hand is.

Leerlingen gooien de lerares kauwgom in het haar, stelen van elkaar, van het onderwijzend personeel, vechten onderling en vallen buurtbewoners lastig. Het kantoor van plaatsvervangend hoofd Roel van Pagée lijkt soms wel een crisiscentrum. Nog geen twee weken geleden stak een 14-jarige Surinaamse jongen tijdens de les een lerares met een keukenmes in het bovenbeen.

Toch is buurtgenoot Jongejan niet meer bang voor de leerlingen van de school en voor Mohamed al helemaal niet. Hij heeft met vrouw en dochtertje deelgenomen aan een zogenaamde echt-recht-conferentie die de school organiseerde. De vijand heeft een gezicht gekregen, een sociale context. De Jongejans, die vlak na het incident met Mohamed zich voortdurend bedreigd voelden door allochtone jongeren, kijken niet meer angstig om zich heen.

Annet: 'We dachten eerst dat Mohamed 18 of 19 jaar was. Toen we hoorden dat hij pas 15 was, vroegen we ons helemaal af wat hem bezielde. Hij kent ons helemaal niet, waarom dan zo vreselijk agressief?'

Remco en zij liepen toevallig langs toen Mohamed, in gezelschap van een vriend en vriendin, plotseling een stuk glas dat op een muurtje lag in stukken sloeg. Remco: 'Ik zei alleen: moet dat nou. En toen werd hij zo vreselijk agressief. Hij werd gelukkig in bedwang gehouden door zijn vrienden. Maar bij de tramhalte begon het gedonder opnieuw.'

Remco was al eerder bedreigd, in de tram, door allochtone jongeren die, vermoedde hij, op het TMO College zaten. Maar dat kon hij toen niet bewijzen. Hij legde zich niet neer bij de nieuwe bedreigingen, stapte de school in en zei dat hij aangifte wilde doen bij de politie. Annet: 'Als je tegenover een school woont, is het heel angstig bedreigd te worden door leerlingen. Ik heb onmiddellijk een mobieltje aangeschaft, je weet maar nooit. Voor kattenvoer, dat ik normaal op de fiets haal bij een winkel in de buurt, gebruikte ik de auto. Ik was vreselijk bang dat die Turkse jongen zijn vrienden zou mobiliseren.'

Enkele dagen na de confrontatie regelde Van Pagée een bijeenkomst, waaraan behalve de Jongejans en hun dochtertje, ook Mohamed en zijn vrienden en familie deelnamen. Remco: 'De spanning was te snijden. Je zit daar elkaar af te tasten.' Annet: 'Belana, ons kind, verbrak die spanning. Ali's zus viel meteen uit naar haar broertje: hoe heb je dat nou kunnen doen, joh, ze hebben een kindje.'

Mohamed vertelde zijn verhaal. Legde uit dat hij slechte cijfers had op school, mot had met zijn vriendin, dat zijn opa en oma net waren overleden. Kortom: dat hij het niet speciaal op de Jongejans had gemunt, maar gewoon een slechte dag had. Annet: 'Ik vertelde dat ik ook problemen heb, dat ik voor 50 procent in de WAO zit, maar dat me dat nog geen vrijbrief geeft er maar op los te rammen. Ik geloof dat ik toen pas echt tot hem doordrong.'

De conferentie eindigde in de wederzijdse ondertekening van een contract, waarin afspraken werden vastgelegd. De Jongejans trokken hun aanklacht in. Mohamed bood zijn verontschuldigingen aan en gaf Annet een bos bloemen.

Annet: 'Belana klom bij Mohameds oom op schoot, we dronken nog wat na afloop. Ik ben niet meer bang voor hem. Ik zag tranen in zijn ogen, weet dat het excuus recht uit zijn hart kwam.'

Mohamed heeft ook geleerd van de conferentie. 'Ik kende mezelf niet meer die dag. Ik was boos over mijn meisje. Ze zei wat en toen werd ik nog kwaaier. Als dat glas er niet had gelegen, had ik tegen wat anders aangetrapt. Die mensen liepen toevallig langs. Hij zei iets van asociaal joch. En toen werd ik nog bozer. Ik was helemaal weg, stormde op ze af, riep: ik pak jou, ik vermoord jou, ik doe dit en ik doe dat.

'Op die conferentie was ik bang dat de mensen me niet zouden accepteren. Ik moest alles weer uitleggen. Het ergste vond ik het voor mijn tante, die heeft mij opgevoed en die was zo teleurgesteld in mij. Ik was wel blij dat ze erbij was. Zij weet hoe ik ben, snel boos, maar ze wist dat ik het ook weer goed kon maken. Mijn opa is dood en mijn oma ook en nu heb ik soms dagen dat ik helemaal weg ben. Bijna had ik door mijn stomheid een strafblad gehad. Wat ik moet leren, is mezelf te beheersen. Tot tien tellen, maar dat kan ik nog niet.'

Niet alle conflicten kunnen met een echt-recht-conferentie worden afgedaan. Daders moeten een begin van berouw tonen en de verantwoordelijkheid voor de daad een beetje accepteren. Van Pagée: 'Die Surinaamse jongen toonde in eerste instantie geen spijt. Hij stak met voorbedachte rade zijn lerares in het been. Die zaak gaat naar de politie, de jongen is van school gestuurd.'

Van Pagée is enthousiast over het in Nieuw-Zeeland geboren en twee jaar geleden uit Amerika overgewaaide echt-recht (real justice) systeem. 'We zijn zo gewend onze conflicten en problemen uit handen te geven, aan de politie, de rechter, Haltbureaus, dat we verleerd zijn eigen verantwoordelijkheid te nemen.' Echt-recht legt de problemen en de verantwoordelijkheid voor oplossingen bij slachtoffers en daders en hun sociale omgeving. Een conflict treft vaak veel meer mensen dan alleen daders en slachtoffers. De ouders van daders voelen zich ongemakkelijk. De omgeving van slachtoffers voelt zich vaak ook angstig, bedreigd.

Met name het systeem van leerlingenbegeleiding, ontstaan in de jaren zeventig, heeft in de ogen van Van Pagée elk gevoel van verantwoordelijkheid ondermijnd. De school belandde in 'drijfzand', kreeg alle problematiek op de nek, niemand stak een hand uit. Van Pagée: 'Als je vijf of tien moeilijke leerlingen hebt, is therapeutische begeleiding nog wel mogelijk. Het wordt waanzin als 250 van de 340 leerlingen problematisch zijn.'

Het lastigst van de methode vindt Van Pagée de natuurlijke neiging te onderdrukken je met de oplossing te bemoeien. 'Dat is echt een valkuil, het vraagt een heel andere manier van denken.' Voorheen werden daders en slachtoffers uit elkaar gehaald. Beiden werden toegesproken, er werd straf uitgedeeld, de politie werd erbij geroepen, soms kwam de zaak voor de rechter en dat was het dan. Van Pagée: 'Maar de betrokken leerlingen en docenten kwamen elkaar elke dag weer tegen, dadertjes stuitten weer op boze buurtgenoten en voor je het wist was het weer raak.'

Echt-recht probeert de onderlinge slachtoffer-dader-relatie te neutraliseren. Vrienden hoeven de partijen niet te worden. Kim (17), betrokken bij een vechtpartij met een meisje op school, zegt dat ze haar voormalige rivale sinds de echt-recht-conferentie gewoon gedag zegt. Aan een sluimerend conflict is een einde gekomen. Steeds weer was het mot tussen Kim en haar rivale, die ze ervan verdacht een mobieltje van haar te hebben gestolen. Het meisje had over Kim geroddeld tegenover een jongen uit de vierde klas. Ze had gezegd dat Kim verkering met hem wilde. Kim: 'Ik ben moslim. Ze stelde me voor als een hoer, dat is erg. Toen zijn we gaan vechten bij de kluisjes. Ik heb haar aan de haren getrokken, ze had een lichte hersenschudding.'

Kim is van plan zich te houden aan het echt-recht-contract, dat zij en haar ouders ondertekenden. 'We hebben vrede gesloten. Ik ga nu geen ruzie meer maken over oude problemen. Praten is beter dan vechten. Maar als je erg boos bent, is dat soms moeilijk.'

TMO College heeft subsidie aangevraagd bij de gemeente Den Haag om het echt-recht-project in drie jaar uit te bouwen tot een geïntegreerd en door iedereen geaccepteerd model. Van Pagée heeft nog moeite alle leerkrachten te overtuigen van de vruchtbare effecten van het systeem. 'Maar wie aan zo'n conferentie heeft deelgenomen raakt enthousiast', zegt hij. De aanvankelijk sceptische schoolagent Martin Boom, die de opmerking hoort, knikt bevestigend: 'Ik ben helemaal om, ik heb me aangemeld voor een echt-recht-training.'

Een aantal Haltbureaus, onder andere in Leeuwarden en Zaanstad, werkt inmiddels met echt-recht. Het systeem kan, zeggen ze, een aanvulling zijn op dader-slachtoffer-confrontaties die Haltbureaus al organiseren. Halt-Zaanstad heeft toestemming van de officier van justitie om tot het eind van dit jaar te experimenteren met het model. Halt-Leeuwarden, het eerste bureau dat echt-recht-introduceerde, kreeg 50 duizend gulden subsidie.

De meerwaarde van het model, zeggen de Nederlandse pioniers in koor, is dat het het verantwoordelijkheidsgevoel weer terugbrengt in de samenleving. Rob Verweij (Halt-Zaanstad): 'Het ondergraaft de arrogantie van hulpverleners, agenten, Haltbureaus, die denken perfect te weten wat goed is voor een ander. Veel mensen blijken zelf de kracht te hebben een oplossing te vinden voor moeilijke problemen, als je ze de kans maar geeft.'

Het klimaat voor conflictbeslechting buiten juridische kaders lijkt gunstig in Nederland. Mediation in buurten, bij het openbaar bestuur, bij echtscheiding, komt op. Ook echt-recht krijgt langzaam meer bekendheid. Niettemin stuiten de voorstanders nog op een muur van onbegrip en wantrouwen. Echt-recht wordt te zweverig gevonden, te soft.

Annet Jongejan: 'Mijn collega's en familie en zelfs mijn vriendin vonden het stom dat we de aanklacht hadden ingetrokken. Mohamed zit je alleen maar achter je rug uit te lachen, zeiden ze. Hij komt er makkelijk vanaf.'

Soft vindt ze echt-recht geenszins. 'Het is lik op stuk. meteen de confrontatie met je daad, met de slachtoffers. Dat is niet slap, niet makkelijk. Mohamed heeft hier meer van geleerd, dan hij zou hebben gedaan van de 150 uur dienstverlening die hij anders zou hebben gekregen.'