De uitheemse schildpad rukt op in Nederlandse vaartjes en vijvers

‘Zien jullie ze, jongens?’ vraagt juf ­Kirsten van basisschool Emmaüs in Leidschendam aan de kleuters die naast haar geconcentreerd naar de met lelies bedekte vijver turen. ‘Er liggen schildpadden in het water!’, schreeuwt een jongetje met grote ogen, zijn vriendjes aanstotend. ‘Waar dan? Ik zie ze niet’, roept een jongetje naast hem. Dan ziet hij het ook: twee reptielen die boven op de leliebladen liggen te zonnen. Een meisje met vlechtjes vraagt beteuterd: ‘Is er een schildpad in het water gevald?’

Ondanks de begrijpelijke opwinding van de kleuters zijn lettersierschildpadden in de Nederlandse ­natuur geen bijzonderheid meer: zo vaak zijn de voormalige aquarium­bewoners gedumpt. Vermoedelijk ­leven er tienduizenden roodwang-, geelwang- en geelbuikschildpadden in de Nederlandse natuur. In de regio Wassenaar-Leidschendam-Voorburg alleen al zitten ze ‘in alle sloten, grachten en parken’, volgens de Dieren­bescherming.

Dat veroorzaakt problemen. Lettersierschildpadden staan sinds 2016 op de EU-lijst van invasieve diersoorten. Vergeleken met geruchtmakende dieren op die lijst zoals de halsbandparkiet, de rivierkreeft en de wasbeer baren ze relatief weinig zorgen. Toch zijn ook zij schadelijk voor het ecosysteem.

Lettersierschildpadden zijn omnivoren. Omdat ze graag kikkervisjes en amfibieën eten, vormen ze een bedreiging voor de boomkikker, kamsalamander en knoflookpad. Zelfs grotere gewervelde dieren zijn niet veilig: een waarnemer zag eens dat een schildpad een eendenkuiken onder water trok, waarna het niet meer boven kwam. Ook dragen lettersierschildpadden soms ziekten als salmonella met zich mee en beschadigen ze slootwallen en dijken. Hoewel ze lelijk kunnen bijten, zijn ze niet zo gevaarlijk als de bijtschildpad, die slechts af en toe in de Nederlandse natuur wordt aangetroffen maar berucht is vanwege zijn vermogen vingers en tenen te amputeren.

Uitsterfbeleid

Jelger Herder doet voor kennisorganisatie Ravon onderzoek naar schildpaddenpopulaties. Hij ziet zowel een toename als een grotere verspreiding van lettersierschildpadden. ‘Maar ik heb wel enig begrip voor het Nederlandse uitsterfbeleid, waarin niet tegen de dieren in de natuur wordt opgetreden, omdat het risico voor de biodiversiteit voorlopig betrekkelijk klein is’, zegt hij. ‘Niet alleen omdat de dieren voornamelijk in stadsparken en sloten voorkomen, maar ook omdat ze zich in het koele Nederlandse klimaat niet kunnen voortplanten.’

Dat wil zeggen: ze kunnen zich nog niet voortplanten. Door klimaatverandering wordt dat in de toekomst mogelijk anders, waarschuwde een onderzoeksgroep van de Universiteit Wageningen al in 2011. In het Duitse Kehl, 270 kilometer ten zuiden van Zuid-Limburg, is onlangs een groep schildpadden aangetroffen die wel nageslacht kreeg. En een collega van Herder vond onlangs in Nederland een eitje waarin de embryo al vorm had gekregen.

De regels omtrent de invasieve exoot leiden tot hoofdbrekens. Langs de vijver met de op waterlelies zonnende schildpadden, staat Inez de Ligt, directeur Stichting Nationale Dierenzorg. Omdat de Nederlandse overheid een uitsterfbeleid hanteert mogen ze de dieren eigenlijk niet behandelen, legt ze uit. En aangezien de spaarzame speciale opvangcentra uitpuilen, kunnen ze de dieren vervolgens nergens kwijt. ‘We willen de dieren kunnen helpen. Hulp van de overheid is nodig.’

De provincies zijn verantwoordelijk voor het in de gaten houden en het verwijderen van de dieren. Maar zij besteden hun opsporingsbudget liever aan de risicovollere exoten. Het beleid bestaat daardoor voornamelijk uit een verbod op het vervoeren en bezitten van de dieren. Handhaving geschiedt door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Eigenaren die hun schildpad al voor het verbod uit 2016 in bezit hadden, mogen het dier houden.

Fries reservaat

Is dit passieve beleid gerechtvaardigd? ‘Afgelopen jaar kregen we vijftig meldingen over schildpadden binnen’, zegt Ninouk Vermeer van de Stichting Dierenhospitaal en Ambulancedienst Den Haag. ‘De dieren waren aangereden of in aanraking gekomen met afval. Vaak zijn ze verzwakt omdat ze weinig voedsel hadden in de vijver of sloot.’

Het frustreert haar dat ze de dieren eigenlijk niet eens mogen oppakken. ‘Niet jullie verantwoordelijkheid, maar van de provincies, zegt de NVWA’, aldus De Ligt. Laatst vonden ze nog een schildpad met een vishaak in zijn strot. Als ze ervoor kiezen de dieren te behandelen, moeten ze binnen twaalf uur naar een speciaal opvangcentrum worden gebracht. Daarvan waren er eerst drie. Totdat het Schildpaddencentrum in Alphen aan den Rijn vorig jaar besloot geen dieren meer aan te nemen. Geen plek. Bij Carnivora in het Limburgse Beringe werd de capaciteit afgelopen jaar vergroot, maar zijn ze bijna weer vol.

Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit laat via een woordvoerder weten dat de druk op opvangcentra hen bekend is. Ze zeggen meer opvangcentra aan een ontheffing te willen helpen en staan hen toe opgevangen dieren door personen buiten het centrum te laten verzorgen, zolang zij wel verantwoordelijk blijven. Maar bijvoorbeeld een reservaat inrichten waar de Nederlandse schildpadden gecontroleerd kunnen uitsterven: daar peinzen ze niet over.

De hoop is gevestigd op Stichting Schildpaddenopvang Nederland in het Friese dorp Harkema. Hoewel ze het afgelopen jaar bijna zevenhonderd schildpadden binnenkregen, is daar nog ruimte, vertelt initiatief­nemer Gerard van der Wijk. Er liggen plannen klaar om een reservaat van 5 hectare grond op te zetten. Aan alles is gedacht, ook als de schildpadden zich toch kunnen voortplanten: zout in het zand op de legeilanden moet dan voorkomen dat de eieren uitkomen.

Alhoewel ze steun krijgen via donateurs en fondsen duurt het mogelijk nog jaren voordat het reservaat er is. Blijft de vraag of mensen in het land bereid zijn naar Friesland af te reizen om hun schildpad af te geven. Of dat ze hem toch stiekem vrijlaten in een sloot.