De teloorgang van de machtige ondernemerslobby

Op het Malieveld werpt Hans de Boer (64) het laatste restje schroom van zich af. Het immer onberispelijk geklede boegbeeld van VNO-NCW trekt op de ochtend van 30 oktober een oranje hesje aan en richt zich vanaf een ­podium luidkeels tot de duizend protesterende bouwers die met rollend materieel naar Den Haag zijn opgerukt.

Hoe haalt de politiek het in haar hoofd om enorm strenge milieu-eisen voor grondverzet af te kondigen, luidt de boodschap van De Boer. ‘Mensen uit de politiek, vergeet niet: wij verdienen de centen, wij maken de ­banen, wij zorgen voor belasting­inkomsten. Jullie moeten naar ons luisteren: Nu! Nu! Nu!’ De grondwerkers roepen het hem na: ‘Nu! Nu! Nu!’

Het Malieveld is bij uitstek het terrein om onbedoeld onmacht te etaleren. De vakbeweging heeft er veel ervaring mee, maar de traditie gaat terug tot ­Pieter Jelles Troelstra die er in november 1918 vergeefs de revolutie uitriep.

Voor werkgevers is het een nieuwe ervaring. Al decennialang staat VNO-NCW in Den Haag bekend als effectiefste lobbyclub. Die invloed is vooral te danken aan het ongekende netwerk van VNO-NCW. Het bestuur is een ware ‘Derde Kamer’ met veel oud-politici van links tot rechts. Alom wordt de kennis en inventiviteit van de mede­werkers geprezen. Zij kennen alle dossiers, zien problemen van verre aankomen. Daarom ook is ‘de ­politiek’ nu zo pissig over het op­treden van De Boer op het Malieveld: ministeries weten al jaren van het nakende stikstofprobleem en al maanden over de nieuwe milieu-­eisen voor grond, maar VNO-NCW ook.

Derde Kamer of niet, de laatste ­jaren schort er iets aan de politieke ­antenne van de ondernemerslobby. In korte tijd is de relatie met politiek en vakbeweging flink bekoeld. Het optreden van Hans de Boer op het Malieveld illustreert dat.

In 2013 hangt de vlag er nog heel anders bij. Op het dieptepunt van de financiële crisis maximaliseert VNO-NCW zijn invloed. Een wankel kabinet van VVD en PvdA wil Nederland met een ambitieus saneringsprogramma uit de crisis loodsen. Er wordt steun gezocht bij vakbeweging en werkgevers om het kabinet te stutten, de hindermacht bij de uitvoering te minimaliseren en vooral de PvdA rugdekking te geven.

Het sociaal akkoord komt vakbeweging en werkgevers óók goed uit. Na jaren van interne vetes over pensioenen smacht de vakbeweging naar invloed in Den Haag. En VNO-NCW kijkt na vijf kabinetten in tien jaar tijd uit naar politieke rust. ­Bovendien is het beter een gekwetste tegenstander in de klassenstrijd overeind te houden door die wat te gunnen, dan een geradicaliseerde, onvoorspelbare tegenstander.

Sinds de fusie in de jaren negentig herbergt de lobbyclub twee zielen in de borst: het liberale VNO en de christelijke NCW. De eerste is meer van de harde lijn, de tweede meer ­gericht op polderen. Lang is de ­christelijke tak toonbepalend. In de samenwerking met de vakbond en kabinetten is het ­geven en nemen. Speerpunt is het cultiveren van goede, informele contacten in ­politieke partijen en ministeries.

Labbekakken

Meteen na het sociaal akkoord komt de klad in de invloed van de werk­geverslobby. Keerpunt is het aantreden van Hans de Boer in juli 2014. Dat lijkt een logische benoeming. Eerder is hij al boegbeeld geweest van het midden- en klein­bedrijf, MKB-Nederland. Nadat de twee organisaties in 2009 zijn ­samengegaan met één ­bureau, maar met elk een eigen voorzitter als boegbeeld, voelt het midden- en kleinbedrijf zich ondergesneeuwd. Om het mkb te paaien wordt De Boer VNO-NCW-voorzitter. Veel helpt het niet. Voor en na De Boers komst vertrekt een MKB-­voorzitter met slaande deuren.

De Boer oogt niet als een heer van stand, zoals zijn voorganger Bernard Wientjes, maar als iemand van de ­gestampte pot, iemand in wie ‘Henk en Ingrid’ zich kunnen herkennen, een weerwoord op populisme. ­Iemand met het hart op de tong, blijkt in een reeks kennismakings­interviews. Waar Wientjes bij zijn start één programmapunt lanceert

– ander ontslagrecht – en dat bij het sociaal akkoord binnenhaalt, geeft De Boer een reeks boodschappen af. ‘Wientjes zag je pas in het strafschopgebied als hij ging scoren’, klinkt het in Den Haag. ‘De Boer staat te zwaaien en te roepen, ook al is de bal niet in de buurt.’

De voorzitter zet zich helemaal op de kaart met een interview in de Volkskrant. Bijstandsontvangers zijn labbekakken, zegt hij. ‘Die kunnen ook gewoon asperges steken, in het zonnetje, met de radio aan. Wat is daar fout aan?’ Om de werkwilligheid te stimuleren, kan de uitkering wel omlaag.

De nieuwe koers van VNO-NCW wordt in 2016 versterkt door een interne wisseling, als Cees Oudshoorn Niek Jan van Kesteren opvolgt als ­algemeen directeur. Net als De Boer is Oudshoorn een VU-econoom, van elkaar hoeven zij geen tegenspraak te duchten. Langzaam verdwijnt de NCW-benadering uit beeld en krijgt de VNO-stroming de overhand. De zwalkende koers richting stip op de horizon is vervangen door een rechte koers naar het gedroomde doel. Kenmerkend: tegenwoordig heeft de vereniging vooral oog voor economisch belang, steeds minder voor sociale gevolgen en maatschappelijke context.

Spectaculair mislukt

Neem het debacle rond de dividendbelasting, de belasting die aandeelhouders betalen over de winstdeling die beursgenoteerde ­bedrijven uitkeren. Nederlandse burgers krijgen die belasting terug bij de belastingaangifte, dus alleen buitenlandse aandeelhouders betalen dividendbelasting. Afschaffing is een langgekoesterde wens van VNO-NCW en in 2017 weet de lobbyclub deze via de VVD in het regeerakkoord te fietsen. Kosten: 1,5- tot 2 miljard euro. En dat daags na de finan­ciële crisis.

Premier Mark Rutte verdedigt de maatregel: tot in zijn ‘diepste vezels’ voelt hij dat het een goed plan is. De hoop: dat de afschaffing Unilever over de streep trekt om het hoofdkantoor in Rotterdam te vestigen. Premier Rutte houdt vast aan het plan tot hij op 5 oktober 2018 een ­teleurstellende sms krijgt van Uni­lever-topman Paul Polman. De premier geeft toe dat het ‘natuurlijk spectaculair mislukt’ is. ‘Maar goed, ik was de enige die daar nog in geloofde.’ Toch blijft Hans de Boer ook hierna vóór afschaffing. Aan mensen die zich ertegen verzetten heeft hij naar eigen zeggen ‘maling’. ‘Het zijn opvattingen die niet deugen.’

Het echec is slecht voor de relatie met de politiek. Rutte heult al niet graag publiekelijk met het grootbedrijf. ‘Ik erger me kapot aan bankiers die zeggen dat ze in het buitenland zo veel geld kunnen verdienen’, zegt hij op een VVD-congres in 2015. ‘Dan denk ik: ga dan naar Londen, toedeledokie.’ Maar nu hij eens wél zijn nek uitsteekt voor de multinationals, gaat hij smadelijk op zijn gezicht. Sindsdien is het midden- en kleinbedrijf, de ‘banenmotor’, weer speerpunt voor de VVD.

VNO-NCW staat er ook gekleurd op door de weerstand tegen de CO2-heffing, door achterblijvende loonsverhogingen, door constructies van het grootbedrijf om in Nederland geen belasting te hoeven betalen, door de boetes voor banken vanwege witwassen, de doorgeschoten flex, door de topsalarissen – de weerzinlijst is lang.

(Onder)handelaar

Ook de relatie met de vakbeweging, vanouds de tegenpool, is slecht. Bij de kabinetsformatie van 2017 worden VNO-NCW en FNV een paar keer samen uitgenodigd, maar samen optrekken zit er niet in. Voor FNV is het immers onaantrekkelijk om een rechts kabinet – VVD, CDA, D66, CU – te stutten. De Boer kan het naar verluidt tijdens die sessies niet laten FNV-voorzitter Han Busker keer op keer in de rede te vallen. ‘De Boer is een handelaar, geen onderhandelaar’, zegt een aanwezige.

Dat vakbeweging, werkgevers en kabinet dit jaar een akkoord sluiten over modernisering van het pensioenstelsel mag een wonder heten. De Boer maakt het niet eenvoudiger door in de aanloop FNV-voorzitter Han Busker continu voor schut te zetten. ‘Wie heeft het voor het zeggen daar?’, sneert hij in maart in De Telegraaf.

Toch is De Boer binnen VNO-NCW niet omstreden. Ook zijn optreden op het Malieveld niet. Hij komt toch op voor ondernemers? Sterker nog, hij heeft gezag binnen de club. Zo voelt die lang niets voor een ‘vrouwenquotum’, een minimaal aantal vrouwen in topposities. Maar vrijblijvende afspraken hebben geen zoden aan de dijk gezet. ‘Omdat jullie die niet nakomen, ben ik voor een wettelijk quotum’, is De Boers antwoord dit najaar in het VNO-NCW-bestuur. De Tweede Kamer is nu ook voor, het kabinet komt met een wetsvoorstel.

Wel is bij de ondernemerslobby inmiddels doorgedrongen hoe slecht zij ervoor staan in de beeldvorming. VNO-NCW is gestart met ‘dialoogsessies’ om de kloof met de maatschappij te overbruggen.

In de zomer van 2020 vertrekt Hans de Boer als gezicht van de lobby. Een sollicitatiecommissie ­onder leiding van Maxime Verhagen en met types als Dick Benschop, Guido van Woerkom en Ineke ­Dezentjé Hamming is al maanden aan het werk.

Een nieuw gezicht, een nieuw ­geluid is ook een uitgelezen kans voor een herstart.