De rugfiguur in de kunst als apart genre
Je gaat het pas zien als je het doorhebt.* Wieteke van Zeil over opmerkelijke en veelbetekenende bijzaken in de beeldende kunst. Deze week: rugfiguren.
Kunstenaars zijn vaak goed in trucs om je erin te trekken, vooral trucs die zichzelf niet verraden als truc. Zo keek ik onlangs, na een seizoen te zijn afgehaakt wegens te eng, naar de twee nieuwe afleveringen van de politieserie Luther op de BBC. Met kussens om voor mijn gezicht te trekken, mocht het weer te grimmig worden (wat het na vijf minuten al werd). Gaandeweg de tweede aflevering viel me ineens op dat ik bij elke scène dacht dat er iemand stiekem keek naar de persoon in beeld, of dat nou John Luther, zijn assistent of een ander persoon was. Iedereen leek potentieel slachtoffer. Het duurde even voor ik door had dat dat aan de cameraman lag. Want steeds werd er gefilmd van achter een wazige deurlijst, een pilaar of een venster. Steeds was er, subtiel en onscherp, een deel van een object tussen mij en de persoon die werd gefilmd, waardoor ik de indruk kreeg dat de gefilmde begluurd werd. Waardoor ik als kijker eigenlijk zelf begluurder werd. In een serie waar constant moordenaars op de loer liggen, is dat een nogal effectieve truc kan ik zeggen.
Rugfiguur
Niks van dat alles in deze mooie 15de-eeuwse kopie naar Rogier van der Weyden, hoor. Daarin tekent de evangelist Lucas zorgvuldig een portret van Maria terwijl ze Jezus borstvoedt, tegen een ver landschap en stadsgezicht. Alles schoonheid. Maar die twee figuurtjes bij de brugleuning - of eigenlijk zijn het meer kantelen van een burcht - haalden me naar binnen. De ideale truc voor de renaissancekunstenaar: zet een paar mensen met hun rug naar de kijker en die kijker tuurt vanzelf met ze mee.
Je blik vliegt als een vogel over de hulpkijkers heen, het landschap in. De man wijst ook iets aan voor de vrouw; een expliciet gebaar om de aandacht te sturen. Bij mij was het losse kleppertje aan zijn voet meteen favoriet (die staat ook precies zo op het oorspronkelijke schilderij van Rogier van der Weyden, dat in het Museum of Fine Arts in Boston hangt). Dat wijzen kan ook symbool staan voor de kunstenaar, die de dingen zichtbaar maakt voor zijn publiek. Lucas is ook een kunstenaar immers, en sommigen denken dat Rogier van der Weyden in hem een zelfportret schilderde. Zo is het hele schilderij ook een ode aan de schilderkunst. Zulke rugfiguren die je meteen deel van een voorstelling maken, zijn ontstaan bij de schilder Giotto uit Assisi eind 13de eeuw, zoals volgens velen de hele Renaissance ongeveer bij hem begon.
De rugfiguur in de kunst is bijna een apart genre, sinds Giotto aangevuld met vele heren en dames, die laatste vooral naakt. 'Een gezicht dat je niet kunt zien, is altijd vol van mogelijkheden', schreef kunstjournalist Jennifer Higgie in een mooi artikel in Frieze Magazine over vrouwen die van de achterkant te zien zijn in schilderijen. Mijn favoriet, Gerhard Richters dochter Betty (1988) is onderdeel van haar analyse. Betty is hyper-echt en abstract tegelijk, supervluchtig en toch dichtbij. Ze draait zich nét om, alsof jij zelf net tegen haar hebt gezegd: 'Kijk, achter je!'. Toch heeft ze geen gezicht.
Het idee dat ook deze twee mensen aan het kabbelende water gewoon niet bestaan van de voorkant, vind ik vreemder dan de gedachte dat ik met ze samen kijk naar de verte. Dat is dan toch een flink gelukte truc, van die naamloze navolger van Rogier van der Weyden.
