AnalyseBeëdiging Thom de Graaf
De Raad van State wil zichzelf hervormen. Voor De Graaf, de nieuwe vicevoorzitter, is er werk aan de winkel
Donderdagochtend treedt aan de Haagse Kneuterdijk een nieuwe onderkoning aan. D66-prominent Thom de Graaf volgt CDA-coryfee Piet Hein Donner op als vicevoorzitter van de Raad van State. Hem wacht de taak een doelgerichte en betekenisvolle club te maken van een losse verzameling parmantige dames en heren. Maar hoe?
Een ingewijde over de Raad van State, hoogste adviesorgaan van kabinet en parlement: ‘Het is een organisatie die nog nooit aan zichzelf heeft gewerkt. Ik hoop vurig dat de nieuwe vicepresident de ambitie heeft de onderlinge verhoudingen en de kwaliteit van de analyses aan de orde te stellen. Niet alleen op papier, maar ook in de praktijk. En dat hij niet blijft steken in: o, wat zijn wij geleerd en o, wat zijn wij hoog.’
Deze donderdagochtend treedt aan de Haagse Kneuterdijk een nieuwe onderkoning aan. Woensdag is CDA-coryfee Piet Hein Donner uitgezwaaid, D66-prominent Thom de Graaf is zijn opvolger als vicevoorzitter van de Raad van State. Koning Willem-Alexander is ceremonieel voorzitter, de vicepresident heeft de feitelijke leiding.
Hoe maak je een doelgerichte en betekenisvolle club van een losse verzameling parmantige dames en heren? Ze hebben weliswaar hun sporen verdiend in het openbaar bestuur, maar zien, aangeland in de herfst van hun carrière, juist daarin een rechtvaardiging zich niet te voegen naar het geheel. Het is de belangrijkste opgave waarvoor De Graaf zich gesteld ziet.
Vernietigend intern rapport
‘Een gebrekkige esprit de corps.’ In juni lekte een vernietigend intern rapport uit. De Raad van State gaat gebukt onder ‘een onvoldoende gemeenschappelijk streefbeeld en inhoudelijke taakopvatting’. Er zijn staatsraden die de lijn trekken. Eigen collega’s constateerden ‘grote verschillen in betrokkenheid en inzet bij staatsraden’.
Het rapport dat alweer twee jaar geleden werd opgesteld, was als een steen in de vijver. Er zijn sindsdien voornemens geformuleerd: de Raad van State moet meer naar buiten treden; scherper en communicatiever zijn. Het voornaamste adviescollege van de regering moet ook ongevraagd adviezen uitbrengen, als het even kan gedurfde adviezen over onderwerpen die aansluiten op wat er in de Nederlandse samenleving gloeit en broeit. De Raad van State moet echt wat willen voorstellen, niet alleen in de eigen optiek, maar ook in die van de buitenwereld.
Een medewerker: ‘De Graaf moet het zo hard mogelijk roepen. Er zijn nog steeds lui die de status quo willen handhaven. Er is een logge middengroep, zowel ambtelijk als onder staatsraden. Het zijn mensen die het liefst op hun kamer blijven zitten om juridisch getinte adviesjes over wetsontwerpen uit te brengen. Er zijn te weinig trekkers van de vernieuwing.’
Ongevraagd advies
In september bracht de Raad een advies uit over de digitale wildgroei binnen de overheidsdiensten. Een ongevraagd advies! Dat is zeldzaam. Het trok ruime aandacht. Het was kritisch: steeds meer is de overheid een beeldscherm waarachter een doolhof schuilgaat. ‘Geef burgers het recht op zinvol contact met de overheid’, noteerde de Raad.
Zo’n ongevraagd advies over een actueel maatschappelijk fenomeen was een nieuwe ervaring in de gelederen. Het is als een stap in de goede richting beschouwd; de lethargie is daarmee nog niet verdreven.
Donner, luidt een veel gehoorde waarneming, had weinig op met discussies over hervorming van de interne cultuur. Hij was een man van gewoontes en traditie. Daarin was hij weer wel sturend. Op Prinsjesdag verschijnen de mannelijke leden van de Raad van State in jacquet in de Ridderzaal, net als de mannelijke leden van het kabinet. Grijs vest onder de pandjesjas. Althans die van het kabinet. Staatsraden dragen een zwart vest, op last van vicepresident Donner. Een grijs vest op Prinsjesdag is een misverstand; grijze vesten zijn voor feestelijke partijen. Bij de opening van het parlementaire jaar draagt men zwart.
‘Dorpsoudsten’
Veel in de Raad van State draait om anciënniteit. De raadsleden met de langste staat van dienst worden ‘de dorpsoudsten’ genoemd. Hun vallen de meeste privileges toe. In het 18de-eeuwse voormalige paleis aan de Haagse Kneuterdijk, ooit een lustoord met uitheemse dieren en oranjerieën, hebben zij werkkamers als balzalen. De novieten in de raad moeten zich vooralsnog tevreden tonen met hun opgetuigde bezemkasten.
Hervormingsgezinden binnen de Raad denken dat het de bestuurlijk ingestelde De Graaf in zijn eentje niet zal lukken het bed op te schudden. ‘Met procedures alleen kom je er niet’, wordt gezegd. En: ‘Hij zal medestanders om zich heen moeten verzamelen. Dan maakt hij een kans.’
Wie is Thom de Graaf?
Hij had zichzelf beloofd dat hij zich tot zijn zeventigste niet meer in ’s lands politiek zou vertonen. Dat was in 2005. Ontgoocheld na een zware politieke nederlaag trad meester Thom de Graaf (1957) af als minister van Bestuurlijke vernieuwing. Vandaag is hij begonnen aan een baan in de Haagse binnenwereld die hem tot 2027, als hij 70 wordt, van de straat zal houden.
Rimpelloos is De Graafs aanstelling tot vicevoorzitter van de Raad van State niet verlopen. Het werd opnieuw een aangelegenheid van de herensalons, net als in 2011. Staatsraden spraken toen een voorkeur uit voor de D66’er Rinnooy Kan, bestuurder voor dag en nacht. Maar in het kabinet was al uitgemaakt dat collega Donner, CDA-coryfee, onderkoning moest worden. Deze keer had oud-minister Dijsselbloem van de PvdA zich gemeld. ‘Mijn kandidatuur maakt alleen kans,’ sprak hij profetisch, ‘bij een open procedure’. In de randen van de kabinetsformatie van Rutte III had Pechtold toen al veiliggesteld dat partijgenoot De Graaf de functie zou krijgen. Met een ‘volgens mij gaat het goed zo’ smoorde premier Rutte de discussie.
Thom de Graaf lijkt in de wieg gelegd voor onderkoning. Zijn vader was KVP-burgemeester van Nijmegen, toen de katholieken nog met recht konden zeggen ‘we rule this country’. De Graaf was topambtenaar op Binnenlandse Zaken, gemeenteraadslid, Tweede Kamerlid, fractievoorzitter, minister en vicepremier, burgemeester van Nijmegen – in het spoor van zijn vader, Eerste Kamerlid en voorzitter van de HBO-raad. Met de nevenfuncties die hij in de loop der jaren vergaarde, is een krant te vullen.
De papieren deugen voluit, de vraag luidt: is hij ook de mannetjesputter die nodig lijkt om de Raad van State tot leven te wekken? Hij is een aimabele intellectueel. Heeft hij de harde huid van een Dijsselbloem, zijn achteloos gepasseerde rivaal?
Het is weliswaar dertien jaar geleden, maar na zijn aftreden als minister in 2005 herinnerde De Graaf in een interview met NRC aan een oosterse wijsheid: de poort naar verandering zit altijd aan de binnenkant op slot. ‘De macht’, zei hij, ‘verandert zichzelf nooit uit vrije wil. Dat moet je dus doorbreken. (...) Vernieuwing moet je willen doordrukken, anders lukt het überhaupt niet. Democratisch doordrukken, maar doordrukken.’
Wat doet de Raad van State
Met een laatste vergadering, in aanwezigheid van koning Willem-Alexander en koningin Máxima, en aansluitend een grote receptie in de Ridderzaal, neemt Piet Hein Donner (70) woensdag afscheid van de Raad van State. Hij gaat met verplicht pensioen. De prominente CDA’er was drie keer minister en de laatste zes jaar vicepresident van het belangrijkste adviesorgaan van regering en parlement, tevens de hoogste bestuursrechter. De Raad van State brengt advies uit over alle wetsvoorstellen en houdt toezicht op de Europese begrotingsregels. Ook de Tweede en Eerste Kamer kunnen om advies vragen. Mogelijk gaat de Raad van State ook toezicht houden op de uitvoering van het Klimaatakkoord.
Officieel is koning Willem-Alexander voorzitter van de Raad van State, maar louter als ceremoniële functie. Hij komt zelden. De dagelijkse leiding ligt in handen van de vicepresident. Minister-president Mark Rutte zal Donner woensdag toespreken in de bijzondere vergadering, die ook wel ‘Volle Raad’ wordt genoemd. Die bijeenkomst vindt niet plaats op de vaste locatie aan de Kneuterdijk, maar in de ‘Volle Raadzaal’ aan het Binnenhof. Donners opvolger is Thom de Graaf (61), de eerste D66’er op deze prestigieuze post. De Graaf is oud-partijleider en was onder meer minister, burgemeester van Nijmegen en senator.
