De populisten op rechts, de Groenen op links: dit betekent hun winst voor Europa

Populisten

Aan de rechterflank van het Europese politieke spectrum was er winst voor de nationalisten en populisten. Zij gaan ongeveer 23 procent van de zetels bezetten in het nieuwe Europese parlement. Daarvoor zaten ze rond de 20 procent. Van tevoren was rekening gehouden met de mogelijkheid dat zij eenderde van de zetels zouden winnen, maar een rechts-nationalistische golf bleef uit. Tot opluchting van de pro-Europese partijen, die nog altijd tweederde van het parlement vormen.

De rechtse nationalisten en populisten zitten in verschillende fracties. Er is het ‘Europa van Naties en Vrijheid’ (ENF, in de Engelse afkorting). Daartoe behoren onder anderen de Lega Nord van de Italiaanse vicepremier Matteo Salvini, het Franse Rassemblement National van Marine Le Pen en het Vlaams Belang uit België. Daarnaast is er het ‘Europa van Vrijheid en Directe Democratie’ (EFDD), de fractie van brexiteer Nigel Farage en de Italiaanse Vijfsterrenbeweging. Ten slotte is er de groep van de ‘Europese Conservatieven en Hervormers’(ECR), waarvan de Britse Conservatieven, de Poolse PiS-partij en de ChristenUnie en SGP uit Nederland deel uitmaken. Deze drie fracties, variërend van hard-rechts tot licht eurosceptisch, krijgen bij elkaar zo’n 171 zetels.

Dat valt in het licht van eerdere voorspellingen mee, maar dat belette Salvini niet om op de borst te roffelen zondagavond. ‘Niet alleen werd mijn Lega Nord eerste in Italië, ook werd Le Pen eerste in Frankrijk en Nigel Farage eerste in Groot-Brittannië. Italië, Frankrijk en Engeland laten zien dat Europa aan het veranderen is, dat Europa het zat is.’

De Italiaan heeft grootse plannen. Hij zei maandag met Le Pen, Farage en de Hongaarse premier Viktor Orbán te hebben gesproken over het vormen van een gezamenlijke fractie van zo’n 150 parlementariërs. Als dat zou lukken, zou die groep zelfs de een na grootste in het parlement kunnen worden, achter de christendemocraten en voor de sociaaldemocraten en liberalen.

Maar zover is het nog lang niet. Het rechts-populisme kwam de afgelopen jaren sterk opzetten in Europa, maar het kan nog geen pan-Europese beweging worden genoemd – zoals de christen- en sociaaldemocraten, van oudsher de grootste politieke families in het Europees parlement. De rechtse populisten uit de verschillende landen zijn conform hun nationalistische inborst verdeeld over tal van sociaaleconomische en buitenlands-politieke kwesties. Zo heeft de Poolse PiS de avances van Salvini en Le Pen steeds afgehouden omdat zij hen te pro-Russisch vindt.

Toch is het Salvini menens, denkt ook de Leidse hoogleraar en EU-expert Luuk van Middelaar. De generatie van Le Pen en Farage gebruikte het Europees parlement vooral om met YouTubefilmpjes het thuispubliek te bewerken, zegt hij. ‘Salvini en Orbán zijn anders. Zij willen een klassieke oppositie vormen en het beleid veranderen. Het doel is niet de EU kapot te maken, maar over te nemen.’

Van Middelaar durft overigens al wel van een echt Europese beweging te spreken. Met haar hard-rechtse agenda kan zij het de pro-Europese partijen nog moeilijk gaan maken, meent hij. Bijvoorbeeld door de christendemocraten klem te zetten. Want in die fractie zitten parlementsleden die dicht tegen de rechts-populistische standpunten aan zitten.

Groenen

Europese verkiezingsavond in Brussel. Het is nog vroeg, maar Bas Eickhout, een van de twee lijsttrekkers van de Europese Groenen, loopt al glimmend rond. De eerste uitslagen druppelen binnen en hij verkneukelt zich. De zo vurig gewenste Groene Golf komt eraan. In Duitsland stevenen de Groenen de sociaaldemocratische SPD voorbij en worden de tweede partij van het land. In Finland worden ze ook tweede, in Frankrijk derde. De Groene fractie in het Europese parlement groeit van 52 naar 69 zetels, blijkt na middernacht. Nooit eerder waren ze zo groot.

In rap tempo zijn de Groenen uitgegroeid tot een geliefd alternatief voor progressieve kiezers die moeite hebben met de grote, oude volkspartijen in het midden. Deze kiezers vinden dat die centrumrechtse en -linkse partijen te inwisselbaar zijn geworden en te ambivalent als het gaat om migratie, de Europese integratie en de opstelling tegenover populisten en nationalisten. Dus wijken ze uit naar in dit geval de linkerflank.

Een andere factor die bij deze beweging een rol speelt – zo niet de hoofdrol – is de klimaatverandering. De afgelopen jaren is deze kwestie voor veel kiezers zorg nummer één geworden. Alle gevestigde partijen hebben het klimaat op hun agenda gezet. Frans Timmermans maakte er in zijn campagne namens de sociaaldemocraten een speerpunt van. ‘Maar veel kiezers doorzagen dat als campagnetaal en gaven de voorkeur aan het origineel, aan de Groenen’, zegt Eickhout. Dat gebeurde bijvoorbeeld in Duitsland. Vanwege het klimaat scoorden de Groenen heel goed onder jeugdige kiezers. ‘In Duitsland en Frankrijk zijn wij de eerste partij onder de jongeren geworden’, stelt Eickhout tevreden vast. Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst.

De Groenen vormen echter nog niet echt een pan-Europese beweging. Zij zijn vooral sterk in het noorden van Europa. In het zuiden krijgen ze zo langzamerhand ook voet aan de grond. Zie Frankrijk en ook Portugal, waar de Groenen voor het eerste een Europese parlementszetel wonnen. Maar de Groene Golf stopte bij de grenzen van het oosten en midden van Europa.

Belangrijk is nu de vraag hoe de Groenen hun winst gaan verzilveren. Vanwege de politieke fragmentatie van het Europees parlement is hun relatieve macht aanzienlijk toegenomen. De christendemocraten en sociaaldemocraten, die veertig jaar lang het parlement domineerden, zijn hun gezamenlijke meerderheid kwijt. Ze moeten nieuwe meerderheden zien te vormen met behulp van andere partijen, zoals de liberalen en de Groenen. Volgens Eickhout wordt er ‘van alle kanten naar ons gelonkt’. Dat is ook wat hij wil. Na deze verkiezingsuitslag mogen de Groenen niet een getuigenispartij blijven, maar moeten zij hun macht uitspelen. ‘Wij willen een sleutelrol spelen in de onderhandelingen.’

Hij beklemtoont dat de Groenen voor Europa zijn, maar dan wel een ander Europa: groener, socialer, democratischer. Eventuele samenwerking met wie dan ook zal aan die criteria worden afgemeten. Timmermans zal dan moeten uitleggen, zei Eickhout al eens eerder, waarom hij als Europees Commissaris tot vreugde van het bedrijfsleven zoveel sociale en milieuregels heeft afgeschaft.