Al vijftien jaar verkondigt de Oekraïense schrijver Oksana Zaboezjko (62) het aan iedereen die het wil horen: de Koude Oorlog is nooit echt gestopt in Oost-Europa, al wilde het Westen het tegendeel nog zo graag geloven. Sinds februari vindt ze ineens een luisterend oor.
Oksana Zaboezjko is een vrouw met een indrukwekkende staat van dienst. Ze is filosoof, dichter en schrijver van misschien wel de belangrijkste hedendaagse Oekraïense roman, Veldwerk naar Oekraïense seks. Dit indrukwekkende boek gaat over historisch trauma, over de impact van een totalitaire staat op mannelijk gedrag en het vrouwelijk lichaam, en ook over de Oekraïense identiteit.
In Oekraïne geldt Zaboezkjo als intellectueel én als radicaal. Ze waarschuwde al jaren voor Russische inmenging in Oekraïne, en werd maar door weinigen geloofd. Maar sinds februari heeft ze een heldenstatus, met name onder hoogopgeleide Oekraïners uit de grote steden. Omdat ze haar minachting voor Rusland openlijk uitspreekt, en omdat ze al pleitbezorger was van Oekraïense cultuur en taal voordat dat gangbaar werd. Maar ook omdat ze de westerse berichtgeving over haar land zeer kritisch volgt.
In uw essay ‘Mijn langste boektournee’ schrijft u kritisch over westerse journalisten. Ze stellen vaak naïeve vragen en gebruiken de verkeerde termen, zegt u.
‘Neem de verslaggeving van de Russische protesten tegen de mobilisatie. In Jakoetië, een regio in Rusland, deden Jakoetische vrouwen uit protest een Jakoetische volksdans. Daar was ik in geïnteresseerd, vanuit feministisch oogpunt. Het was mooi en interessant, hun manier van dansen had historische betekenis.
Maar wat zag ik in de westerse verslaggeving? ‘Russische vrouwen protesteren en dansen een traditionele volksdans’. Dan denk ik: je geeft gewoon geen zak om wat deze regio is. Kijk, we zijn allemaal wat bleu als het op culturen ver weg aankomt, maar lees je even vijf minuten in over de regio, over Jakoetische cultuur. Ik vraag er echt niet om een antropologische studie te maken van die specifieke volksdans. Doe gewoon je best en kies je woorden nauwkeurig.’
Zaboezjko’s frustratie over westerse woordkeuzen en generaliserende terminologie blijkt ook op het literaire festival in Utrecht, waar ze een van de gastsprekers is. In een panelgesprek na het interview corrigeert ze de gespreksleider verschillende keren. Met name het gebruik van de term ‘voormalige Sovjetrepubliek’ valt in slechte aarde. ‘Zulke termen reduceren landen tot hun voormalige bezetter. Westerse journalisten zouden eens op cursus moeten’, schrijft ze later op haar Facebook-pagina over het voorval.
Waarom is het zo belangrijk om de juiste woorden te gebruiken?
‘Woorden zijn belangrijk. Grote leugens beginnen met ogenschijnlijk onschuldige woorden en termen. En op een dag worden grote leugens bommen, raketten en tanks.
‘Als je jarenlange nalatige berichtgeving bij elkaar optelt, heeft dat grote gevolgen. Europeanen hebben via de media jarenlang gehoord dat we allemaal één volk zijn, namelijk Russen. Over etnische minderheden binnen de Sovjet-Unie werd nauwelijks bericht in westerse media. Na de val van de Sovjet-Unie werd het niet veel beter. Het kostte de gemiddelde West-Europeaan tien jaar om door te krijgen dat er na de val van de Sovjet-Unie in 1991 allemaal nieuwe staten waren ontstaan. Al die desinteresse en nalatigheid van het Westen heeft Poetin kunnen misbruiken.’
Wat bedoelt u daarmee?
‘Het heeft het voor hem gemakkelijker gemaakt om te verkopen dat hij Oekraïne moest binnenvallen, omdat Russen en Oekraïners één volk zouden zijn. In feite is de oorlog in Oekraïne een voortzetting van eeuwenoud Russisch beleid. Rusland heeft in de geschiedenis altijd willen voorkomen dat Oekraïne een eigen koers zou varen. De enige onderbreking van dat beleid waren de eerste jaren na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Toen had Rusland het te druk met zichzelf, met de enorme economische chaos. Daarna zijn ze weer verder gegaan met wat ze al decennia doen: het vergroten van hun rijk en invloedssfeer, ten koste van het Westen. Hij zette de Koude Oorlog aan onze kant van het IJzeren Gordijn gewoon voort. Met desinformatie en psychologische oorlogsvoering.’
Hoe zag dat eruit?
‘Dat ging heel subtiel. Binnen mijn vakgebied bijvoorbeeld, de literatuur, brachten Russische uitgevers goedkope Russischtalige boeken op de markt in Oekraïne, waardoor Oekraïense uitgevers uit de markt werden geprijsd. In 2013 was zo’n 70 procent van de boeken in Oekraïense boekwinkels afkomstig van Russische uitgevers.
‘Inmiddels realiseren we ons dat dit deel uitmaakte van een bewuste strategie vanuit Rusland om de Oekraïense taal en cultuur te marginaliseren. Het was in die tijd ook bijna onmogelijk om muziek in de Oekraïense taal aan de man te krijgen.
‘Maar er was ook directe propaganda. Uit onderzoek van de Oekraïense boekverkopersorganisatie UPBA blijkt dat Russische uitgevers tussen 2007 en 2014 aan de lopende band non-fictie-boeken in Oekraïense boekhandels pompten. In die boeken werd betoogd dat Oekraïne geen eigen land was, dat Donetsk bij Rusland hoorde en dat Kyiv bestuurd werd door nazi’s of vanuit de Verenigde Staten. Als je die lijst boeken nu bekijkt, is het ongelooflijk dat we het toen niet zagen voor wat het was: Russische propaganda.’
De schrijfster is niet de enige die er zo over denkt. Voor veel Oekraïners was het jaar 2014 een omslagpunt in hun denken. Voor die tijd dachten ze dat ze ‘gewoon’ in een corrupt en zeer verdeeld land leefden, maar toen Rusland de Krim binnenviel en een oorlog in het oosten van het land begon, zagen ze de voorgeschiedenis ineens met andere ogen. Ze realiseerden zich dat de oorlog eigenlijk al veel eerder was begonnen, met het verspreiden van desinformatie en andere manieren van beïnvloeding.
Ook internationale militaire experts zijn het erover eens dat Rusland jaren voor de oorlog al begon met psychologische oorlogsvoering in Oekraïne, en daarbij methodes gebruikte die het eerder al in Georgië toepaste. In Oekraïne ging het waarschijnlijk om beïnvloeding op verschillende niveaus: van het inspelen op pro-Russische sentimenten onder de bevolking - bijvoorbeeld door het goedkoop distribueren van Russischtalige boeken, maar ook middels het verspreiden van complottheorieën - tot en met het infiltreren van overheidsorganisaties, het leger, financiële structuren en de rechtsstaat. Dit alles had tot doel het bestaansrecht van het land te ondermijnen.
Al voor 2014 waarschuwde u voor Russische inmenging in Oekraïne. Hoe verklaart u dat u dat eerder zag aankomen dan andere Oekraïners?
‘Ik denk dat dat met mijn opvoeding te maken heeft. Mijn ouders waren Oekraïense intellectuelen die in de Sovjet-Unie strikt in de gaten werden gehouden door de KGB, de geheime dienst. Ze waren docenten, gaven les op de universiteit en hebben de beste jaren van hun leven gespendeerd aan inschattingen maken van wat ze wel en wat ze niet konden zeggen zonder opgepakt te worden.
‘Ik herkende dus iets van de methodes van beïnvloeding. Maar de puzzelstukjes waren toen nog niet helemaal in elkaar gevallen. Dat gebeurde toen het in 2014 onrustig werd in Oost-Oekraïne. Nadat Janoekovistj (de pro-Russische president, red.) was gevlucht, begonnen de demonstraties in Donetsk en Charkiv en zagen we daar ineens allemaal vreemde Russische types rondlopen die geen Oekraïens spraken en onrust stookten.
Toen ik me ging inlezen over de KGB viel het kwartje. Het is een oude KGB-methode om provocateurs te sturen. Waarom zouden de Russen na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gestopt zijn met het gebruiken van deze methodes? Vergeet niet dat we te maken hebben met Rusland, een land dat wordt geleid door een ex-KGB’er. Het is ongelooflijk dat we met zijn allen niet wat alerter waren toen Poetin aan de macht kwam.’
Het Westen heeft Poetin veel te lang onderschat, schrijft u. Zelfs na de annexatie van de Krim moesten we vooral met hem blijven praten. Toen u in 2014 op een literair festival in Duitsland Poetin met Hitler vergeleek, werd uw microfoon uitgezet. In hoeverre heeft er dit jaar een kentering plaatsgevonden? U mocht spreken voor het Europees parlement, en de Nederlandse premier vergeleek Poetin met Hitler.
‘Er is veel gebeurd, maar er is ook nog veel nodig om al die jaren aan desinteresse en nalatigheid in te halen. Het besef dat Rusland een totalitaire staat is, is niet genoeg. Het ontbreekt het Westen aan kennis over Oost-Europa. Om de huidige situatie in Oekraïne te begrijpen, moeten we verder terug in de geschiedenis. Rusland is al eeuwen een imperialistische staat. Neem de Tweede Wereldoorlog, die is geïnitieerd door zowel Hitler als Stalin, beiden hebben vreselijke oorlogsmisdaden gepleegd. En toch is in het westerse narratief na afloop vooral Hitler de boeman. Duitsland moest boete doen, maar Rusland niet. Het Westen ging zelfs met Stalin samenwerken. Sovjet-leiders konden relatief makkelijk hun totalitaire beleid voortzetten in naburige landen.’
Wat zouden we bij kunnen leren als we de geschiedenis opnieuw bestuderen?
‘Neem de ramp met de MH17. Dat was een aanval van een terroristische staat op Nederlandse burgers en Nederlandse kinderen. Waar was jullie collectieve woede jegens Rusland? Er kwam nauwelijks reactie, buiten enkele familieleden die af en toe naar de Russische ambassade kwamen om te protesteren. Daar waren en zijn wij in Oekraïne erg verbaasd over. Het lijkt wel alsof jullie nog steeds niet willen zien dat Rusland ook in oorlog is met jullie. Waarom zagen de Polen en de Balten het gevaar veel eerder dan jullie West-Europeanen? Ik weet het antwoord niet, maar ik denk dat het zou helpen als jullie dieper in jullie eigen geschiedenis zouden duiken.’
In uw essay schrijft u dat Oekraïners tijdens de Maidanrevolutie in 2014 (toen de Oekraïners de straat op gingen omdat de pro-Russische president een handelsverdrag met Europa introk) iets in zichzelf ontdekten dat ze hadden weggestopt. Wat was dat?
‘Oekraïne kent een geschiedenis vol geweld. Het is als een getraumatiseerd, emotioneel instabiel persoon. De laatste vier generaties zijn geconfronteerd met vreselijke oorlogen en rampen. Het beste voorbeeld daarvan is de Holodomor (de door Stalin veroorzaakte hongersnood die in 1932-1933 drie miljoen levens kostte, red.). Dit soort extreme gebeurtenissen werkt generaties lang door.
Vóór 2014 was Oekraïne een gedemoraliseerd land. Maar zoals een mens ergens in zijn leven in de spiegel kijkt en ineens een neus van een grootmoeder herkent, en wenkbrauwen van een overgrootvader van vaders kant, mensen die we niet kennen maar uit wie we zijn voortgekomen, en wiens trauma’s ons leven kunnen beïnvloeden - gebeurde dat ineens met een heel land. Mensen die dachten niets te weten van Oekraïense cultuur herinnerden zich ineens wie ze waren. Sommigen spraken al twee generaties Russisch en luisterden alleen naar Russische muziek, maar voelden ineens dat ze Oekraïens waren. En ze bleken bereid voor die Oekraïense identiteit te vechten. Het verzet is iets diep menselijks, en niet in te calculeren door dictators als Poetin.’
De culturele renaissance van Oekraïne, zou je kunnen zeggen.
Zeker, en de Russen proberen die niet voor niets met alle macht te onderdrukken. Dat is de reden dat ze dit jaar in bezette gebieden ook zo veel Oekraïenstalige boeken weggehaald hebben en meteen Russisch onderwijs invoerden.
Maar ondertussen is het prachtig om te zien hoe in het vrije Oekraïne mensen literatuur herontdekken, en popmuziek maken in hun eigen taal. Er is zoveel talent in ons land. Sinds lange tijd voelen we weer toegang tot onze eigen cultuur. We pakken het erfgoed terug dat ons afgenomen is.’
In een eerdere versie van dit interview stond dat Rusland sinds 1918 een imperialistische staat is; dat was een verkorte versie van Oksana Zaboezjko’s citaat. Daardoor is weggevallen dat zij stelt dat Rusland al langer imperialistisch is.
