De non en de wereld

'Het was alsof deze film al bestond en we hem alleen nog tevoorschijn moesten halen.' Wanneer Pawel Pawlikowski over Ida praat, lijkt het allemaal heel simpel. Hoe het drama eruit moest zien, wie de hoofdrollen moesten spelen, hoe de muziek moest klinken - volgens de regisseur viel het allemaal rustig op zijn plaats. 'Als iets er niet in paste, was het meteen heel duidelijk dat het niet werkte. De film spuugde het dan als het ware uit. Een verkeerde dialoog bijvoorbeeld, die veranderde ik dan snel.'

Het klinkt aannemelijk, want het is moeilijk een valse noot te vinden in Ida. Het indrukwekkende drama over een 18-jarig Pools meisje dat in 1962 haar duistere familiegeschiedenis ontdekt, oogt net zo puur en zuiver als de hoofdpersoon. Ida (debuur van Agata Trzebuchowska) groeide op in een klooster en staat op het punt in te treden als non. Voor het zo ver is, wordt ze de echte wereld ingestuurd om kennis te maken met haar enige familielid: tante Wanda, een stevig drinkende, cynische dame die aanvankelijk niets van haar brave nichtje moet hebben.

De stijl van Ida, gefilmd in prachtig zwart-wit, wijkt sterk af van het eerdere werk van Pawlikowski (1957). De in Polen geboren regisseur emigreerde op 13-jarige leeftijd naar Engeland, waar hij onder meer de veelbekroonde speelfilms Last Resort (2000) en My Summer of Love (2004) maakte. Ida betekende een terugkeer naar zijn roots, in meerdere opzichten: 'Ik ging niet alleen terug naar Polen, maar ook naar de jaren zestig, de tijd waarin ik kind was en alle indrukken opzoog als een spons', zegt hij. 'Ik heb er levendige herinneringen aan.'

In een hotel in Brussel vertelt Pawlikowski hoe verschillende ideeën samenkwamen in de film. 'Ik wilde een verhaal vertellen over een non die ontdekt dat ze joods is, om daarmee de vraag te stellen wat het eigenlijk betekent om christen te zijn, of joods, of Pools - zit het in je hoofd, of in je bloed? Maar dat uitgangspunt bleef te theoretisch.' Tot de regisseur zich een vrouw herinnerde die als fanatiek communist in Polen tegenstanders van het regime de dood had ingejaagd, maar ook een andere, menselijke kant had. 'Zij stond model voor Wanda. Wanda vormt de hartslag van de film, Ida zweeft daarboven.'

Polen in de jaren zestig, hoe was dat?

Pawlikowski: 'Het was een relatief rustige, milde periode. De harde stalinistische tijd was voorbij, een nieuwe generatie communisten was aangetreden, de ergste onderdrukking stopte. Polen was nog steeds een politiestaat, maar er was minder geweld dan daarvoor, minder censuur ook. Daardoor kon de literatuur opbloeien, net als het theater en de film. En er was een explosie van heel goede, originele jazz, waarvan ik ook gebruik van maak in mijn film. Het was een enorme culturele opleving. Dat gold natuurlijk voor heel Europa in de sixties, maar Polen had zijn eigen versie, die zijn wortels had in tragedie en terreur. Als je mensen na een periode van onvrijheid een klein beetje vrijheid geeft, gaan ze daar echt mee aan de haal. De honger naar het leven was enorm.'

Het personage van Wanda is gebaseerd op een vrouw die u kende. Werd zij zo'n keiharde communist door het trauma dat ze in de Tweede Wereldoorlog doormaakte?

'Dat zou kunnen, maar ik denk dat ze daarvoor al communist was. Zoals veel jonge mensen geloofde ze er echt in. Voor de oorlog was er in Polen een communistische partij; een groot percentage van de achterban was van joodse komaf. Zij waren idealistisch, vonden dat het allemaal eerlijker moest. Tijdens de oorlog zat Wanda in het verzet. Daarna werd ze ineens in een machtspositie gekatapulteerd. Communistische verzetsmensen vormden na de oorlog de nieuwe elite. Wanda sloeg door, als officier van justitie joeg ze onschuldige mensen de dood in. Van een jong meisje met idealen werd ze iemand met bloed aan haar handen.'

Wanneer haar nichtje in haar leven komt, is ze verbitterd en eenzaam.

'Ja, en in het begin reageert ze heel slecht op Ida's komst. Ze wil er niks van weten. Vooral omdat het meisje precies op haar zus lijkt. En Ida's nonnenhabijt werkt ook als een rode lap op een stier. Ida's identiteit is gevormd door het klooster met zijn strenge regels en discipline. Ze is echt een vrouw van God. Ze voelt de aanwezigheid van God, wat heel zeldzaam is.'

Wat als mensen de conclusie trekken dat de film religie en atheïsme tegenover elkaar zet, en religie wint?

'Wel, je kunt niet zeggen dat religie wint. De twee karakters leven elk volgens hun eigen logica. Er zit geen levensles in mijn film, geen verborgen moraal. Ik wil zeker niet beweren dat Ida's weg de juiste weg is, maar ik weet wel dat het bij haar past. Ze heeft het echte leven ervaren, ze heeft een jongen ontmoet, naar muziek geluisterd. Ze ziet dat als een geschenk en ze verandert er wel door, maar wat ze ermee doet, is haar beslissing. Ik denk trouwens dat het grootste deel van het publiek, inclusief ikzelf, zich eerder kan identificeren met Wanda en de tegenstellingen in haar ziel. Maar stiekem zijn we waarschijnlijk jaloers op Ida.'

Hoe ontstond de bijzondere stijl van de film?

'Ik wilde dat deze film iets verder van de werkelijkheid af zou komen te staan. Het moest geen namaak-realisme worden. Elk beeld moest een wereld op zichzelf zijn, zo dramatisch en emotioneel geladen als mogelijk. Het ging me er niet om mooie shots te draaien die je van een afstandje kunt bewonderen, maar om het publiek echt goed te laten kijken. Voor sommige mensen werkt het niet: een vriend van me vond het te formeel, 'alsof je door glas kijkt', zei hij. Misschien komt dat doordat de film zijn eigen regels dicteert. Ik heb ook mensen horen beweren dat de stijl emotieloos is, maar daar ben ik het helemaal niet mee eens. Veel mensen denken dat emotie gelijkstaat aan close-ups van acteurs, aan beweeglijk camerawerk en dergelijke. Dat is pure conditionering. Ik vind emotie juist krachtiger als het niet te goedkoop wordt verkocht.'

Welke jeugdherinneringen hebt u verwerkt in Ida?

'Ik was natuurlijk nog klein in 1962, maar ik herinner me dat ik op vakantie ging met mijn vader of moeder - altijd apart - en we meestal terechtkwamen in zo'n provinciaal restaurant waar dan een dansavond werd gehouden. Die sfeer, die stemming, die heb ik proberen te vangen. Net als de landschappen uit die tijd, de straatverlichting, de auto's, de hotels. Sinds kort ben ik weer terugverhuisd naar Polen. Ik weet nog dat ik me vroeger, kort nadat ik naar Engeland was verhuisd, ontzettend westers voelde. Maar als je ouder wordt, kom je erachter dat je niet over je eigen schaduw kunt heenspringen. Mijn Poolse jeugd zit diep in mijn systeem verankerd. Grappig genoeg woon ik nu vijftig meter bij de flat vandaan waar ik opgroeide.'

-------------------------

Grillige loopbaan

Grillig, zo kun je de carrière van Pawel Pawlikowski wel noemen. Hij maakte bejubelde documentaires voor de BBC en regisseerde een speelfilmdebuut dat nauwelijks werd gezien (The Stringer, 1998). Het regende prijzen voor het asielzoekersdrama Last Resort (2000) en de wonderschone tienermeisjesfilm My Summer of Love (2004). Daarna bleef het lang stil, onder meer omdat Pawlikowski als weduwnaar zijn kinderen alleen moet opvoeden. Een thriller uit 2011 haalde de Nederlandse bioscoop niet. Zijn nieuwste film Ida werd daarentegen al meermaals bekroond.

undefined