De Moria-deal ontleed: haalbare voorwaarden of gebakken lucht?

Honderd minder kwetsbare vluchtelingen

Nederland gaat honderd kwetsbare vluchtelingen uit Moria ophalen, maar neemt er volgend jaar honderd minder op. Oppositie, burger- en mensenrechtenorganisaties zijn woedend over deze papieren ‘uitruil’ van mensenlevens. In praktijk betekent het namelijk dat honderd andere vluchtelingen die vaak al jaren wachten in troosteloze vluchtelingenkampen in Turkije, Niger, Bangladesh of Libanon nog langer moeten wachten tot ze aan hun nieuwe leven kunnen beginnen.

Het aantal vluchtelingen dat via het zogeheten resettlement programma (hervestiging) van de Verenigde Naties een plek krijgt in westerse landen daalt al sinds 2016 hard, terwijl het aantal vluchtelingen juist sterk toeneemt. Wereldwijd zijn bijna 80 miljoen mensen op de vlucht, van wie het leeuwendeel wordt opgevangen in kampen of gastgemeenschappen in ontwikkelingslanden. Volgens de UNHCR staan momenteel 1,4 miljoen vluchtelingen klaar om direct te worden gehervestigd. In 2018 werden slechts 55.680 vluchtelingen daadwerkelijk opgehaald, 6 procent van de vastgestelde behoefte in dat jaar. Voor dit jaar ziet het er niet beter uit met nog slechts 23.349 toezeggingen.

Canada is nu met 30 duizend hervestigingen per jaar koploper in de wereld, gevolgd door Australië, Zweden en Noorwegen. Nederland behoort met jaarlijks 500 plekken tot de Europese middenmoot. De Verenigde Staten, die voor het tijdperk-Trump jaarlijks 100 duizend vluchtelingen opnamen, blijven dit jaar steken op 18 duizend vluchtelingen.

Het verkorten van de asielprocedures

Haagse bezuinigingen in 2017 hebben ertoe geleid dat de asielprocedure, ironisch genoeg, almaar verder werd opgerekt. Immigratiedienst IND kampt tot de dag van vandaag met forse achterstanden. Staatssecretaris Broekers-Knol probeert die nu weg te werken met behulp van een taskforce en stelt in het licht van de Moria-deal een nieuwe troef in het vooruitzicht: het afschaffen van het zogenaamde eerste gehoor.

Tijdens dit eerste gesprek met de IND krijgen asielzoekers vragen voorgelegd over identiteit, nationaliteit en reisroute, die ook al zijn gesteld tijdens het zogenaamde aanmeldgehoor – het gesprek dat direct na aankomst plaatsvindt in het Groningse Ter Apel. Dit heeft een vertragend effect op de procedure, schrijft Broekers-Knol aan de Kamer. Omdat het eerste gehoor volgens dit plan komt te vervallen, zal voortaan tijdens het aanmeldgehoor worden gevraagd naar het asielmotief.

Los van de zorgen die hulporganisaties als Vluchtelingenwerk en Defence for Children hebben over toenemende onzorgvuldigheid in de procedures, is het de vraag of deze verandering de beoogde tijdwinst oplevert. ‘Het eerste gehoor vindt normaal gesproken plaats op dag 1 van de procedure, het tweede gehoor op dag 3’, zegt Arjen Leerkes, hoogleraar migratie in Maastricht. ‘We hebben het hier dus over een beperkte tijdswinst van twee dagen per aanvraag.’

Criminele vreemdelingen sneller uitzetten

Op dit punt vangt Den Haag al vele jaren bot. Europese verdragen schrijven voor dat alle asielzoekers, en dus ook diegenen met criminele antecedenten, recht hebben op opvang tijdens hun procedure. Het uitzetten vormt een tweede obstakel: herkomstlanden zoals Marokko weigeren steevast criminele burgers terug te nemen.

Hoe wil Broekers-Knol ditmaal dan wel zegevieren? In haar brief aan de Kamer wijst ze op verruiming van het vierde lid van artikel 21 van de Vreemdelingenwet, zodat het makkelijker wordt om verblijfsvergunningen voor criminele vreemdelingen bij verschillende delicten in te trekken. Dit is nu alleen nog mogelijk bij opiumdelicten.

Het wetsartikel heeft overigens niets met asielzoekers te maken, maar met vreemdelingen die in Nederland zijn geboren of als kind naar Nederland zijn gekomen. Voor de goede orde: het gaat hier niet om Nederlanders, maar om bijvoorbeeld kinderen van migrantenouders die de Nederlandse nationaliteit nooit hebben aangevraagd.

Het is wel de vraag hoe groot deze groep is. ‘Van de mensen met een Marokkaanse achtergrond heeft, schat ik, 80 tot 90 procent de Nederlandse nationaliteit’, zegt hoogleraar Leerkes. Toch is het volgens hem een internationale trend om migranten die geen staatsburger zijn harder aan te pakken. ‘Dat heeft onder andere te maken met het afgenomen geloof in de effectiviteit van resocialisatie. Daarom wil de politiek deze mensen buiten de samenleving plaatsen. Vervolgens ontstaat een nieuwe discussie, want moet je Marokko laten opdraaien voor een criminele burger die daar nooit heeft gewoond?’

De suggestie dat criminele vreemdelingen sneller kunnen worden uitgezet door de regels aan te scherpen, is volgens migratiedeskundige Martijn Stronks een politieke illusie. ‘Het openbare-ordebeleid is op dit punt de afgelopen 25 jaar een keer of acht veranderd. Je kunt regels aanscherpen, maar de praktijk is weerbarstiger’.

Stronks wijst op de rechterlijke toets van proportionaliteit die aan een uitzetting vooraf gaat: iemand kan nog zo crimineel zijn, als hij al geruimde tijd in Nederland woont, kan een rechter besluiten om diegene vanwege familiebanden of geworteldheid niet uit te zetten.

Hogere straffen voor mensensmokkel

In 2016 maakte toenmalig staatssecretaris Dijkhof (VVD) zich hier al hard voor. Met succes: de maximumstraf voor mensensmokkel ging omhoog van vier naar zes jaar, met mogelijkheid tot verhoging tot achttien jaar als sprake is van zwaar lichamelijk letsel of de dood.

Omdat mensensmokkel volgens de wet betrekking heeft op ‘illegale toegang, doorreis en verblijf’, kom je met deze maatregel op het terrein van asiel uit. Een groot deel van de asielzoekers is immers met behulp van mensensmokkelaars naar Nederland gekomen.

Het is nog onduidelijk welke verhoging van de strafmaat het kabinet voor ogen heeft.