De man slijt langzaam weg

Een wereld zonder mannen, dat is geen schrikbeeld waarvan Bryan Sykes wakker ligt. Hij voorspelt dat het over pakweg 125 duizend jaar weleens zo ver kan zijn en dat is ver weg. 'Ik maak het niet mee en u ook niet', zegt hij.

Al zou het moment nabij zijn, dan nog lijkt Sykes het toekomstbeeld niet per se ongunstig. 'Ik vertel u geen geheim dat mannen de meeste ellende in de wereld veroorzaken. Dictators zijn meestal mannen, mannen zijn inhaliger, oorlogen worden door mannen uitgevochten. Nog dramatischer: zijn ongebreidelde hebzucht put de planeet uit.' Waarmee Sykes gezegd wil hebben: de wereld is beter af zonder mannen.

De Britse hoogleraar menselijke genetica, verbonden aan de universiteit van Oxford, was afgelopen week in Nederland voor de promotie van zijn boek over het mannelijk Y-chromosoom Adam's Curse (de vloek van Adam). Als Een toekomst zonder mannen ligt de Nederlandse vertaling in de boekhandel.Bij de eerste vraag van het zoveelste interview verschijnt er een vermoeide glimlach op zijn gezicht. 'Of ik een boek over science, fiction of sciencefiction heb geschreven? Van alles wat. Het begin is wetenschap, een inleiding in het Y-chromosoom. Daarna, tja, daarna is het speculatie, hoewel op mijn vakgebied. Ik heb dingen geschreven waarover mensen kunnen, nee, mn nadenken. En dat is goed.'

Wetenschapper Sykes waagde zich eerder met succes op het glibberige pad van populaire wetenschap met De zeven dochters van Eva dat in 2002 in Nederland verschenen. Daarin beschrijfthij het mitochondriaal DNA of mDNA, dat als bijzondere eigenschap heeft dat het via de vrouwelijke lijn wordt doorgeven. Een man heeft het wel, maar geeft het niet door aan zijn nageslacht.

Sykes schreef dat iedereen in Europa afstamde van zeven oermoeders, die hij de zeven dochters van Eva noemde. Hij was zo gewiekst een bedrijf op te richten waar iemand tegen betaling van 240 euro zijn of haar wangslijm kon laten analyseren om te bepalen van welke 'dochter van Eva' hij of zij afstamt.

In zijn nieuwe boek stort Sykes zich op de mannelijke tegenhanger van het mDNA, het Y-chromosoom. Elk mens heeft in de meeste lichaamscellen een setje van 23 chromosomenparen. De chromosomen per paar zijn identiek met uitzondering van het laatste. Dat bestaat uit een identiek paar (XX genaamd) bij vrouwen of een niet identiek paar (XY) bij mannen. Alleen mannen hebben het Y-chromosoom en geven dat door aan hun zonen.

Bij de bevruchting, zo beschrijft Sykes uitvoerig, wordt een keuze gemaakt of het X-chromosoom van de vrouw een liaison aangaat met het Y-of het X-deel van de man. Hoe dat zit en waarom soms het ene deel en soms het andere deel wordt doorgegeven, is een raadsel.

Sykes verhaalt welk gen op het Ychromosoom aan de slag gaat om van het embryo een man te maken. Daarvoor reist het SRY (Seks Regio van het Y-chromosoom)-gen langs de andere chromosomen daarbij genen aan en uitzettend waardoor het embryo een man wordt. Als het SRY-gen niet langskomt, ontwikkelt het embryo zich tot vrouw.

Dit is bekende wetenschap, door Sykes smakelijk opgedist, maar het wordt echt spannend als hij zich op glad ijs begeeft: het deel waarin de genen ambitie wordt toegekend. 'Ik beschrijf de rol van het Y-chromosoom als een genetische veldslag', vervolgt Sykes met pretoogjes. 'U moet het zo zien, er is een oorlog gaande tussen het Y-chromosoom en het mDNA over de heerschappij.'Alles pleit nu voor het Y-chromosoom, zegt Sykes. 'Bepaalde eigenschappen, zoals rijkdom, status en macht, zijn gunstig om dat chromosoom te verspreiden.' Sykes geeft een voorbeeld. In de recente geschiedenis is het Y-chromosoom van de Mongoolse heerser Djingis Chan het meest succesvol.Hij was machtig en liet vrouwen bij zich komen en zette veel nakomelingen op de wereld. Kennelijk had de heerser ook een agressief Y-chromosoom. De nazaten daarvan vinden we nog in groten getale binnen de grenzen van het middeleeuwse Mongolihet grootste rijk dat de wereld ooit gekend heeft. 'Ongeveer acht procent van de mannen heeft naar waarschijnlijkheid het Ychromosoom van de leider van toen. Een buitengewoon resultaat.'

Machtige mannen van nu krijgen ook meer jongens dan meisjes, geeft Sykes een overzicht. De Amerikaanse presidenten van George Washington tot George W. Bush hebben 99 zonen en 63 dochters gekregen.

Dit voorbeeld, en vele andere, komt bij het centrale thema: de hebzucht van de man. Status, bezit, agressiviteit zijn goede eigenschappen om het Y-chromosoom door te geven, maar dat heeft een einde. Kennelijk vertalen deze eigenschappen zich rechtstreeks naar het Y-chromosoom.

Maar dit heeft een einde. Sykes: 'Neem de pauw. De mannelijke vogel imponeert met de staart. Hoe mooier, hoe meer nakomelingen. Maar hieraan zit een einde. Wat te doen als de staart zo zwaar is geworden dat de vogel niet meer een boom in kan vliegen als er een vijandelijk dier op de loer ligt. Dan is het afgelopen met de pracht en de praal.' Van het protserige individu dan. Bij de mens doet zich iets soortgelijks voor, maar dan anders. Gruwelijker. 'Er is geen limiet aan rijkdom en macht. hebzucht verwoest onze planeet.' Dat is gevaarlijk zegt hij, want normale evolutionaire processen die de pauw in bedwang houden, werken dan niet meer.

Mogelijk lost het mDNA het probleem man subtieler op. Mogelijk gaat het mDNA in de aanval om de hegemonie van het Y-chromosoom te breken. Er zijn families bekend waar alleen meisjes worden geboren, geen jongens. Misschien dat het mDNA effectief weet te voorkomen dat het Y-chromosoom na de bevruchting kan toeslaan. Of neem het verschijnsel homoseksualiteit: 'Wat is daar biologisch het nut van, kun je je afvragen', zegt Sykes. 'Het is mogelijk de invloed van het mDNA om de processen bij te sturen.'

Los van een mogelijk geniepig strijdplan van het sluwe mDNA wacht de man nog een gevaar. Adam is niet alleen een vloek voor zijn omgeving, hij is zelf ook vervloekt, zegt Sykes. 'Dat was het aardige aan mijn oorspronkelijke titel. Het betekent deze twee dingen, jammer dat dit in het Nederlands niet is gelukt. De vertaling is niet goed en ik ben er niet in gekend', zegt hij met duidelijk ongenoegen.

Het Y-chromosoom is een zootje, daar komt het op neer. De zaadcellen delen en delen maar, waardoor er relatief veel mutaties voordoen. Voor het Ychromosoom is dat lastig, want het heeft geen back up, zoals alle andere. Meestal heeft een mutatie, een spontane verandering, kans van slagen als in beide genen, zowel die van de vader als van de moeder, iets fout is en de kans daarop is niet te groot. In de meeste gevallen wordt het goede chromosoom gelezen en de fout genegeerd.

Bij het Y-chromosoom lukt dat niet, want er is geen vrouwelijke variant. Mutaties, al dan niet gestimuleerd door milieuverontreiniging, worden doorgegeven met alle gevolgen van dien. Het Y-chromosoom wordt steeds kreupeler en op een gegeven moment is het gesloopt.

De tekenen dat het niet goed gaat met het zaad van velen, zijn er al. IVFklinieken maken overuren om paren te helpen die niet uit eigen kracht kinderen kunnen krijgen, waarbij soms de fout bij de man en soms bij de vrouw ligt. Er zijn steeds ingewikkelder technieken nodig, zoals ICSI, waarbij de zaadcel in de eicel wordt geecteerd, om met zwak zaad toch een kind voort te brengen.

Sykes heeft een benadering erop losgelaten waarbij hij de snelheid van muteren in het verleden is doorgetrokken naar de toekomst. 'Het Y-chromosoom heeft nog vijfduizend generaties, ongeveer 125 duizend jaar, te gaan', zegt Sykes. 'Ik moest met een berekening komen, er valt veel op af te dingen, maar ooit is het afgelopen met het Ychromosoom. Dat is de boodschap, wat mijn critici ook zeggen.'

Met de huidige kennis van zaken is een verlamd Y-chromosoom het einde van de mensheid, maar er kan veel veranderen. Een oplossing is om het geslachtsbepalende SRY-gen op een veilig ander chromosoom te parkeren, er is al een diersoort die dat spontaan voor elkaar heeft gekregen, mogelijk kan de mens een beetje helpen.

Of anders komen IVF-achtige technieken om de hoek kijken. 'Mannen zijn strikt genomen niet nodig. Je kunt genetisch materiaal uit een andere eicel inbrengen, er ontstaan gewoon kinderen met eigenschappen van de ene en van de andere moeder. Er worden alleen geen jongens meer geboren.'

Een vrouwenmaatschappij dus. Sykes maakt er weinig woorden over vuil hoe prettig het leven daarin is. Het komt goed als de dames het alleen voor het zeggen hebben, zie je hem denken. En nee, op een meisjeskostschool is Sykes nooit geweest, dus zeker weten doet hij het ook niet.