De Lone Wolf: hoe krijg je daar greep op?
Het is een hoofdpijndossier voor inlichtingendiensten: de lone wolf, de terrorist die op eigen houtje opereert. Ook Omar Mateen lijkt er zo'n lone wolf. Wat kun je ertegen doen?
Was aanslagpleger Omar Mateen, 29 jaar geleden in New York geboren als zoon van Afghaanse immigranten, inderdaad een lone wolf?
Een lone wolf-terrorist is iemand die aanslagen pleegt zonder opdracht van of zelfs contacten met een terreurorganisatie. En hoewel de Amerikaanse autoriteiten nog onderzoeken of Mateen op eigen houtje handelde lijkt het er inderdaad op, zegt Bart Schuurman, terrorisme-onderzoeker aan Universiteit Leiden. Het feit dat Mateen alarmnummer 911 belde om steun te betuigen aan IS, is daarmee niet in tegenspraak. 'Dat is geen bewijs voor een opdracht of directe link.'
Volgens Schuurman komen lone wolf-terroristen zelden voor. 'Uit onderzoek blijkt dat 96 tot 98 procent van alle terreurdaden door groepen wordt gepleegd.' Maar het verschijnsel neemt toe, ook door de invloed van internet. En de Verenigde Staten hebben er een zekere traditie in, vooral in rechts-extremistische hoek. De VS kennen ook jihadistische lone wolfs, zoals majoor Nidal Malik Hasan, die in 2009 dertien mensen doodschoot in Fort Hood.
Hoe serieus moet Mateens link met IS worden genomen?
De Amerikaanse autoriteiten waarschuwden maandag dat er nog geen bewijs is voor een link met IS of een andere groepering. Mateens steunbetuiging (bayat) was het eerste directe 'contact'. 'Deze vent schijnt al behoorlijk gek te zijn geweest zonder hulp van wie dan ook', zei een Amerikaanse contraterrorisme-functionaris zondag. Wel kwalificeerden het IS-radiostation al-Bayan en het met IS geaffilieerde persbureau Amaq Mateen als een 'strijder van IS'. We moeten over het motief van deze aanslag voorzichtig zijn, zegt Schuurman, maar zij lijkt in elk geval deels door IS geïnspireerd. Het is ook een bekende strategie van groepen als al Qaida en IS: aanhangers oproepen om aanslagen te plegen in hun naam die zij dan achteraf claimen, een verschijnsel dat bekend dat staat als de leiderloze jihad. Dat lijkt ook hier het geval. 'Als ik IS was zou ik zo'n aanslag ook claimen, want zo'n mooie propagandatroef word je in de schoot geworpen zonder dat je er iets voor hoeft te doen.'
Wat wisten de Amerikaanse inlichtingendiensten van Mateen?
Heel wat, bleek zondag al. De FBI deed in 2013 onderzoek naar Mateen nadat hij volgens collega's van het beveiligingsbedrijf G4S waar hij destijds werkte, had opgeschept dat hij banden had met terroristische organisaties. Hij werd tweemaal ondervraagd en al zijn connecties werden onderzocht, maar de FBI kon geen concrete terreurbanden vinden en sloot het dossier af.
Het jaar erop volgde een tweede onderzoek, naar een mogelijk verband tussen Mateen en Moner Mohammad Abusalha, de eerste Amerikaanse zelfmoord-terrorist in Syrië. Ook dit onderzoek werd zonder resultaat afgesloten. Opmerkelijk genoeg kon Mateen bij G4S blijven werken. Ook behield hij zijn wapenvergunning. Hij kocht er volgens The New York Times vorige week het handwapen en het aanvalsgeweer voor die hij dit weekend gebruikte.
Kun je een lone wolf-terrorist herkennen?
Er bestaat niet zoiets als een panklaar profiel, je hebt ze van allerlei leeftijden, achtergronden en ideologische richtingen. Wel is er volgens deskundigen een aantal overeenkomsten. Het zijn vaak eenzelvige types die niet goed met anderen overweg kunnen en die vaker dan gemiddeld last hebben van sociale onaangepastheid en psychische klachten.
Dat laatste is de enige echte karakteristiek, aldus Schuurman. En het lijkt aardig van toepassing op Mateen, die volgens zijn ex-vrouw Sitora Yusufiy 'emotioneel instabiel, geestesziek en bipolair' was en haar tijdens hun korte huwelijk vaak mishandelde. Volgens een ex-collega bij G4S was hij een man met een kort lontje, die wrok koesterde tegen zwarten, vrouwen en niet-moslims. Volgens vader Seddique Mateen had hij ook iets tegen homo's. Hij verwees dit weekend naar een incident in Miami waar Mateen met vrouw en 3-jarig zoontje twee zoenenden homo's was tegengekomen en in woede was ontstoken.
Zijn deze eenlingen te bestrijden?
Moeilijk. Van een terreurnetwerk kun je nog hopen dat je communicatie onderschept, bij een eenling is dat lastiger. Gelukkig zijn lone wolfs in de praktijk minder solitair dan gedacht, zegt Schuurman. Vaak zijn ze wel degelijk deel van een gemeenschap, zij het randfiguren. 'Ze plegen hun terreurdaad alleen, maar hebben in de aanloop allerlei contacten, vaak op internet. En de meesten maken hun intenties bekend, vaak maanden van tevoren.' Zo ook hier. Mateen had het steeds over het doden van mensen, aldus de ex-collega.
Daar zit ook het aanknopingspunt voor inlichtingendiensten. Het probleem is alleen dat er zo veel wordt gedreigd. Dat kun je niet allemaal bijhouden, zegt Schuurman. Slechts een minderheid van de eenlingen blijkt bekend bij de politie. Maar als je data combineert met dreigementen en wapenvergunningen, valt de puzzel soms in elkaar. Terreurbestrijding gaat over bestaande gegevens tijdig bijeen te brengen. Zo kun je praters van daders onderscheiden.'
AR-15 favoriet
Als president Bill Clinton zijn zin had gekregen, had Omar Mateen niet het AR-15 aanvalswapen kunnen kopen waarmee hij het bloedbad in de Pulse-bar aanrichtte. Op aandringen van Clinton verbood het Congres in 1994 de verkoop van de populaire AR-15, maar het verbod gold slechts voor tien jaar. Clintons opvolger, president Bush, liet de maatregel verlopen zodat er nu weer druk gehandeld wordt in het halfautomatische wapen. Volgens de wapenlobby NRA is de AR-15 het populairste geweer onder Amerikanen. Het blijkt ook het favoriete wapen van mensen die in de VS een slachtpartij willen aanrichten. Het wapen werd gebruikt bij de overval op de Sandy Hook-school in Newton (26 doden), een bioscoop in Colorado (12 doden) en bij de aanslag in San Bernadino, waarbij eind vorig jaar 14 mensen de dood vonden.
