De lange schaduw van de Eerste Wereldoorlog

Het lezerspubliek reageerde tamelijk teleurgesteld. Barker had met die drie romans, die opgebouwd waren uit een perfect mengsel van feit en fictie en diep doordrongen tot de sociaal-historische en vooral psychische gevolgen van de Eerste Wereldoorlog, zo'n indruk gemaakt dat velen gehoopt zullen hebben dat ze op dezelfde manier verder zou schrijven over dit onderwerp.

Another World, haar nieuwe roman, is inderdaad een familieroman met geheimzinnige en ook licht 'gotische' kanten. Maar voordat het verhaal goed en wel op gang is, blijkt dat de Eerste Wereldoorlog toch ook weer een belangrijke rol zal spelen in de vertelling.

De traumatische ervaring van 'de oorlog die een einde zou maken aan alle oorlogen' is onze grootvaders en overgrootvaders bespaard gebleven. Wie in Nederland over 'de oorlog' spreekt, heeft het over de Tweede Wereldoorlog. In Engeland wordt met die uitdrukking nog altijd dikwijls op de Eerste Wereldoorlog gedoeld. Bijna een hele generatie jongemannen is in de loopgraven omgekomen.

De schaduw van die ongekend destructieve oorlog, uitgevochten tussen 1914 en 1918, blijkt tot het einde van de eeuw te reiken. Zelfs als je een roman schrijft over de late jaren negentig, zoals geldt voor Another World, kun je nog niet om die oorlog heen, lijkt Barker te willen zeggen.

Het verhaal speelt zich af tijdens de zomermaanden in Newcastle. Geordie, de grootvader van hoofdpersoon Nick, is 101 jaar en ligt op sterven. Tijdens de laatste weken van zijn leven wordt

Geordie, meer nog dan daarvoor, in beslag genomen en bijwijlen geterroriseerd door zijn herinneringen aan de loopgraven. Hij heeft van zijn achttiende tot zijn eenentwintigste in de oorlog gevochten. 'Geordie's verleden is niet voorbij, het behoort niet eens tot het verleden.'

Zijn ergste herinneringen spelen zich af in een 'doorlopend heden'. Geordie draagt ook een geheime oorlogsherinnering met zich mee die zijn leven goeddeels heeft bepaald: was hij medeschuldig aan het sneuvelen van zijn broer? De ware toedracht wordt ten slotte onthuld, maar daarmee wordt de schuldvraag niet opgelost. Nick brengt veel tijd met zijn grootvader door, verzorgt hem, en luistert vooral.

Ondertussen gaat Nicks eigen leven niet over rozen. Hij is docent psychologie aan de universiteit, is niet zo lang geleden gescheiden en opnieuw getrouwd. Hij heeft net een groot Victoriaans huis aan de rand van de stad betrokken samen met zijn zwangere vrouw Fran, hun 2-jarig zoontje Jasper, met Gareth, Fran's 10-jarige zoon uit een eerdere verbintenis, en Miranda, Nicks 14-jarige dochter uit zijn eerste huwelijk.

Alle onderlinge verhoudingen zijn beroerd: tussen de ouders, die deels door oververmoeidheid in een niet aflatende bittere woordenwisseling verwikkeld zijn; tussen de stiefkinderen, die het gevoel hebben dat het gezelschap van de ander ze is opgedrongen (zij nemen hun toevlucht tot zeer agressief pesten); en vooral tussen Gareth en zijn halfbroertje Jasper, op wie hij ziekelijk jaloers is.

Als ze zich op een dag gezamenlijk aan het behangen van de woonkamer zetten, komt onder het oude behang een obsceen familieportret uit de vorige eeuw te voorschijn, dat hen allen vrees aanjaagt omdat het een parallel lijkt te vertonen met hun eigen gezin en een verschrikkelijke geheim voorspelt.

De voornaamste twee thema's van Another World zijn de werking van herinnering, wat tijd met mensen doet, en het idee dat er verschillende werelden zijn. Niet alleen leven mensen in onderling verscheiden werelden, maar ook kan ieder voor zich in verschillende werelden leven. Het belang van herinnering, van tijd en van het feit dat het verleden doorsijpelt in het heden, wordt prachtig verwoord in het motto van Brodsky waarmee het boek opent: 'Vergeet niet: het verleden past nooit precies in het geheugen, zonder dat er iets van overblijft; het moet een toekomst hebben.'

Dit inzicht komt vooral naar voren in de gesprekken tussen Nick en Geordie. Heden en verleden raken elkaar nog het meest in de herinneringen die grootvader en kleinzoon ophalen aan hun bezoek aan de Noord-Franse slagvelden en het monument in Thiepval, gewijd aan 'the missing of the Somme'.

Het boek doet echter veel meer dan stilstaan bij herinnering. Het geeft een uitermate grauw beeld van het gezinsleven en daarmee van het hedendaagse leven in de door geweld en criminaliteit getekende, vervallen stedelijke woonwijken. Wijken die opgetrokken zijn rond grote fabrieken die jaren geleden gesloten zijn, die geen werk of context meer bieden, waar de ramen gebroken of dichtgetimmerd zijn. Het huis waar Nick en de zijnen wonen, grenst aan zo'n volslagen troosteloze 'estate'.

Uit voorgaande romans is al gebleken dat Barker een uitgebreide kennis bezit van de misère van de stedelijke lagere klasse en in staat is die sober en genadeloos te beschrijven. Haar beschrijving van het gezinsleven doet daar stellig niet voor onder. Het leven van Fran, Nick en de kinderen lijkt geen enkel perspectief te bieden. Het platte verbale en non-verbale contact wordt gekenmerkt door agressie en wreedheid en een, ook voor de lezer, bijna niet te verdragen graad van vreugdeloosheid.

Doordat er zowel in het leven van Geordie als in het gezin van Nick en dat van de negentiende-eeuwse voorgangers sprake is van een gruwelijk geheim, wordt de onontkoombaarheid van herhaling waar het familieleven in gevangen zit, goed geïllustreerd. Onwillekeurig denk je aan de beroemde dichtregel van Philip Larkin: 'Man hands on misery to man.' Maar zonder te twijfelen aan de diepe waarheid van dit gegeven, mis je in het verhaal een duidelijke reden die aannemelijk maakt dat de ellende waarin het gezin van Nick leeft, dwingend tot die herhaling leidt. Dat is een van de zwakkere punten van de roman.

Another World is, hoe sterk ook in veel opzichten en hoezeer ook een roman die je van begin tot eind gefascineerd leest, soms niet helemaal plausibel. De roman is een beetje onaf, het verhaal vertoont onvoldoende eenheid. Het 'gotische' element is zonder meer overbodig, al was het alleen maar omdat de werkelijkheid al macaber genoeg is, zoals het boek zelf ondubbelzinnig aantoont.

Daarnaast doet de volkse versletenheid van de relatie tussen Nick en Fran niet geloofwaardig aan. Niet omdat de klasse en de dialoog niet goed getypeerd zouden zijn - die typering is juist erg goed - maar omdat Fran en Nick niet tot die klasse lijken te behoren. Op eenzelfde manier is de stiefzoon Gareth eerder geloofwaardig als type, als drager van het kwaad bijvoorbeeld, dan als kind. Bovendien slaagt Another World er niet in de twee werelden - die van Geordie in zijn verleden en die van Nick in het heden - tot een eenheid te smeden.

Deze bezwaren laten de geloofwaardigheid van de pessimistische boodschap - de grimmigheid van de menselijke omgang en de geringe kans dat de wereld ooit een betere wordt om in te leven - onverlet. Ze leiden wel tot de conclusie dat het filosofische gehalte van de roman eigenlijk interessanter is dan de roman zelf.

Leonoor Broeder

Pat Barker: Another World.

Viking, import Penguin Nederland; 278 pagina's; ongeveer * 33,-.

ISBN 0 670 87058 7.