De kunst en het meisje

Misschien de zwartheid ervan? Het mirakel van haar talent is niet licht te vatten, maar als je toch ergens moet beginnen, dan maar met de zwartheid van haar stem. De blackness, die staat voor blues en swing en ongelimiteerd diep durven gaan. Je ziet een blanke meid en je hoort een door de wol geverfde black mama.

Maar net zo goed is er die andere zwartheid. Een gemoedstoestand die fungeert als partituuraanwijzing. Synoniem voor bittere wanhoop en droefenis. Een aanwijzing uit de blanke klassieke muziektraditie, die juist om terughoudendheid en beheersing (van de uitvoerder) vraagt. En die zangtechnisch van een heel ander kaliber is.

En dan hoor je uit datzelfde grietje, zelfgecultiveerde lellebel, het bijna toonloze parlando van de intelligente alt komen, dat ook door merg en been kan gaan.

Goed, ik durf het aan, dan hebben we het meteen maar gehad: haar monotone, uitgebeende herhaling van 'Black... black... black... black...' ('You go back to her/ and I go back to/ black') is niet minder dan het equivalent van het wegstervende 'Ewig...' in 'Der Abschied'. Een ontroerend vaarwel, klapstuk voor de klassieke alt - het laatste deel van Das Lied von der Erde van Gustav Mahler.

Of ga ik nu te snel? Amy Winehouse net zo wezenlijk als de laatromantische componist? Net zo bedreven in het aanvoelen en verklanken van het menselijk tekort, de eenzaamheid die altijd en overal op de loer ligt en de tijdelijkheid van het bestaan?

Amy Winehouse (14 september 1983 - 23 juli 2011) was meer dan een leuk retrozangeresje dat de weg effende voor Lily Allen, Duffy en Adele. Geen twijfel over mogelijk: bij het uitdelen van de Grote Stemmen van Onze Tijd stond ze pal vooraan. Angelsaksisch? Zeker, met dat vette Londense accent van haar ('Ik heb wel spraakles gehad, maar dat ging het ene oor in en het andere weer uit'). Maar net zo goed Afro-Amerikaans.

Een jazzzangeres, natuurlijk! Tony Bennett (84), met wie ze een nummer opnam voor een in september te verschijnen duetten-album, zei onlangs geen andere eigentijdse artiest te kennen met zo'n 'echte jazzstem'. Maar ongemerkt haakt ze ook aan bij een vooroorlogs cabaretgeluid, van superieur nonchalante frasering en onderkoeld theatrale dictie. Of klinkt daarin juist een hypermoderne, opwindende hip-hop-vibe door? Go Amy, go Amy, go Amy!

Als in haar stem de halve muziekgeschiedenis meeresoneert, wat het geval is, is dat maar een deel van het verhaal. Haar repertoire is de component die de heilige drie-eenheid van Zangeres, Stem en Liedjes compleet maakt. Daarin komt ze op voor alle bedrogen, verlaten, aan de liefde lijdende, naar seks met mooie mannen hunkerende collega-meisjes, die wel eens een glaasje te veel drinken en dan domme dingen doen. Het zijn de eigentijdse Winettes (Amy's alter-ego's in die zo aanstekelijke clip van Valerie), die misschien niet eens zo erg verschillen van voorgangers uit de jaren zestig als de meisjesgroepen Shirelles en Shangri-Las. Meisjes die zelf schuinsmarcheerders zijn als het erop aankomt, en vervolgens down and out in de goot belanden van verdriet dat ze over zichzelf afroepen.

Dan doemt de vraag op of Amy het ook een beetje acteert, of het helemaal is, de hoofdpersoon in dat repertoire. Zelf zei ze in 2007 tegen Humo: 'Er is altijd wel weer die keer dat ik geen zin heb in een song als Love is a losing game. Dan raap ik mijn moed bij elkaar en zeg ik tegen het publiek: It's sad, it's a sad song. En dan zegt iedereen: 'Kijk, dat is een deel van haar act.' Terwijl ik niets liever zou doen dan een potje huilen. Back to black is altijd een moeilijke: over hoe hij terug ging naar zijn vriendin en ik het van pure ellende op een drinken zette.'

Inspiratie

Toch vallen bij Amy Winehouse de stem en het meisje, de klank en de presentatie, wat je hoort en wat je ziet, niet zomaar samen. Dat maakt van haar zo'n intrigerende performer.

Zelf verwees ze naar de jazzdiva's Sara Vaughan en Dinah Washington als haar grote voorbeelden en inspiratiebronnen. Anderen schermen met Billie Holiday, al was het om de zeggingskracht en de vergelijkbaar tragische levenswandel. En Darcus Beese, de man die alles in het werk stelde om Amy Winehouse bij platenmaatschappij Island Records binnen te halen (wat hem ook lukte), verzuchtte hartstochtelijk: 'Ze is Etta James, ze is Aretha Franklin, ze is Mahalia Jackson, ze is Courtney Love.'

Zo ging dat met Amy, het brutale, Joodse meisje uit Noord-Londen. Ze trok haar scheur open en werd in één adem genoemd met grand old ladies Etta, Aretha en Mahalia. Hi there, welkom bij de divaclub. (En Courtney humt op de achtergrond zo'n beetje mee, ten behoeve van het gewenste junkierafelrandje.)

Maar je moest niet van haar verwachten dat ze zelf een poging deed om dat talent te duiden, of haar lastigvallen met vragen over hoe het zo gekomen was. Met bescheidenheid leek dat weinig uit te staan te hebben, het interesseerde haar kennelijk geen bal.

Een interview. De gelegenheid: de Brit Awards 2008. Producer Mark Ronson en Amy Winehouse zijn genomineerd voor Valerie. Amy Winehouse wordt geïnterviewd door Hey Morgan. Ze plukt wat aan de snaren van een ukelele ('Als dit een echte gitaar was, dan zou ik je 'ns wat laten horen'), frut wat aan haar boezem en geeft verder weinig sjoege.

Toen je klein was, wat was de muziek waarvan je hield en waardoor je ook een muzikant wilde worden?

'Jazz.'

Jazzmuziek? Zoals wat? Billie Holiday?

Schudt nee. 'Fuck her.'

Hahaha.

'Monk. Echte jazz.'

Coltrane? Dat soort?

'Neuh... Eh.. Ik hou van Sara Vaughan.'

En ik moet ineens denken aan een ander - extreem - voorbeeld van discrepantie tussen body en soul, vrouw en stem. Susan Boyle, de onooglijke kerkvrijwilligster uit Blackburn, in wie geheel onverwacht een messcherpe musicalstem bleek te schuilen en die nu internationaal furore maakt.

Bij Amy ligt het complexer.

Ik weet nog dat ik op een avond laat thuiskwam; toch nog even de tv aanzette, zapte en - daar was ze, live met een strakke band met blazers en een aantrekkelijk achtergrondkoortje in een huiselijke sixties-setting. Eigenlijk naar bed willen, en maar blijven zitten, op het puntje van je stoel.

Haar ster was toen al voorbij de dageraad, de liedjes all over the place. Het was dus geen eerste kennismaking, en toch was het dat wel. Wat ik zag, met stijgende opwinding, had ik nog niet eerder gehoord: hoe gruwelijk goed dit was - zij, die stem, de liedjes, alles.

Je hebt me bij de lurven met gouwe ouwe soulrevues, met The Temptations of, nog beter, Tina en haar Ikettes, die in hun korte jurkjes als wervelwinden over het podium gaan. Dit was anders. Dit was een echo van, een commentaar op een bekend genre. Dat zat 'm er in dat de leading lady - o, schitterend schouwspel - zich op een zeker niveau onttrok aan de actie en niet meedeed.

Amy stond er voor spek en bonen bij, als het ware.

Want ze zong. En hoe. Maar dat ging niet gepaard met de mimiek die je gewend bent te zien op het gezicht van een zanger die vreselijk zijn best doet, emoties uitdrukt of de moeite (want dit is moeilijk, gevoelig, grote klasse, Kunst) waarmee een noot gestalte krijgt. Brede armgebaren, een zelfbewuste présence, die de boodschap nog eens extra krachtig moeten onderstrepen? Niets van dat al. Laat staan dat ze de opzwepende pasjes van die mooie, soepel in hun vel zittende achtergrondjongens meedanste.

'Ik ben niet zo'n beste danser', zei ze ook nog tegen Humo bij de promotie van Back to Black, terwijl ze tijdens het gesprek rustig doorging met het bekijken van een video van Smokey Robinson ('Ik zit hier nu in jeans en T-shirt, but I dress like a slut on stage, dat doet me beter dansen').

Bij Amy Winehouse is de discrepantie tussen de stem en de fysieke verschijning geen kwestie van gebrék, aan star quality of wat dan ook. Bij haar zit de tegenstelling tussen de kunst en het meisje in het grote gezag en de perfecte beheersing waarmee ze haar 'instrument' bedient, in weerwil van haar motoriek en presentatie. En misschien wel, op de lange duur, van wie ze is. De kunst kent geen aanstellerij, het meisje zit er vol mee. Het leven is een groot gevecht, de muziek allerminst. Dat zie je als je haar beluistert. Dat hoor je als je haar bezig ziet.

Zo makkelijk, terloops en moeiteloos als Amy die stem bestuurt, duwt en plooit, weer loslaat en in bedwang houdt (met kreunen die haar als vlokjes ontsnappen, een staccato als schoten vanuit de heup of een hemeltergende uithaal), zo moeilijk laat die stem zich vereenzelvigen met haar voorkomen op het podium.

Oeps, wat wankel en wiebelig. De pittige, vintage pin-up ten spijt die ze de laatste jaren van zichzelf maakte: mager, vol tattoes, met haar Cleopatra-eyeliner en opgepompte borsten. Een verkleedpartij, een vernis. Op het podium is ze veel vaker dat kleine schoolmeisje dat verlegen aan haar jurkje frunnikt. Een kwetsbare Bambi, die met pikzwart aangezette oogopslag speurend om zich heen kijkt en met dunne benen op hoge hakken wankel haar weg zoekt.

Zo'n brekebeentje, en dan zo'n stem en fenomenale stembeheersing: dat is voor mij de onweerstaanbare, grillige schoonheid van Amy Winehouse.

Zegt Amy Winehouse in een onderonsje bij de viering van de 90ste verjaardag van Nelson Mandela in Londen: 'Weet je, Nelson Mandela en mijn echtgenoot hebben nogal wat gemeen. Ze zaten beiden lange tijd in de gevangenis.' Zingt ze vervolgens de grand finale (met Simple Minds, Annie Lennox en anderen) mee op eigen woorden. Niet 'Free Nelson Mandela', maar 'Free Blakey, my fella'. Want Blakey, Blake Fielder-Civil, de liefde van haar leven, zit op dat moment in de bak.

Het is Gordon Brown himself, die het smakelijk vertelt na afloop in een filmpje op de site van The Sun. Droog: 'Terwijl hij [Mandela] naar het concert keek, had ik de verantwoordelijkheid hem te vertellen, terwijl ze opkwam, wie Amy Winehouse was.' En met pretogen: 'And so I was, um, it took a bit time to tell the full story.'

Het is in het begin van haar carrière. Amy is fris en ontvankelijk, nog zonder tattoos, Cleopatra-eyeliner of opgeblazen decolleté.

Vraagt Jonathan Ross of er bij haar Management 19, bekend van de Spice Girls, wellicht mensen waren die probeerden haar om te vormen of in een bepaalde richting te duwen.

Zegt Amy, terwijl ze spontaan tussen wijsvingers en duimen een driehoek maakt: 'Yeah, een van hen wilde me in de vorm van een driehoek persen. And I said: No!' Zij, lachend: 'Nee, ik heb mijn eigen stijl.'

undefined