De kronkelige weg naar de Klimaatwet

‘Dit is een wet die Nederland gaat veranderen.’ GroenLinks-leider Jesse Klaver komt woensdag woorden tekort om zijn ‘ongelooflijke trots’ over de Klimaatwet te belijden. Ook de zes andere partijen schuwen het pathos over deze ‘overwinning voor toekomstige generaties’ niet. Ze hebben het samen gedaan, benadrukken de sprekers. CDA-Kamerlid Agnes Mulders zegt ‘diep ontroerd’ te zijn.

Hoe kwam dit succes van het politieke midden tot stand? Het is een vraag waar de Duitse staatsman Bismarck in de 19de eeuw al voor waarschuwde: ‘Wetten zijn als worsten: je kunt beter niet zien hoe ze gemaakt worden.’ Het is een wijsheid die ook van toepassing blijkt op de tien jaar durende ontstaansgeschiedenis van de Klimaatwet. Het idealisme was groot, het opportunisme soms ook. Een terugblik.

Idealisme

Hoe het begon? Met de gevallen linkse held Tony Blair. In de nadagen van zijn premierschap bekeert de verguisde Labour-voorman zich tot de milieuzaak. Hij presenteert tijdens een deftige ceremonie in Downing Street 10 als eerste regeringsleider een klimaatwet. Het is maart 2007.

De ontwikkelingen in het Verenigd Koninkrijk vallen ook in Nederland op. Meerdere milieuorganisaties zinnen dan al op een campagne om ook hier een dergelijke klimaatwet af te dwingen. Er moet een einde komen aan de vrijblijvendheid en de wispelturigheid van het milieubeleid.

Het is rond die tijd dat advocaat Phon van den Biesen de opdracht krijgt van Milieudefensie en Natuur & Milieu om een klimaatwet te schrijven. Zelf hebben de organisaties daar de expertise niet voor. De sociaal bevlogen jurist moet het wiel grotendeels zelf uitvinden. Er is wel wat internationaal voorwerk gedaan, maar de wet moet aansluiten op de Nederlandse praktijk.

In mei 2008 is Van den Biesen klaar, maar al snel blijkt dat het Binnenhof niet warmloopt voor een klimaatwet. PvdA-minister van Milieu Jacqueline Cramer reageert afwijzend en ook regeringspartij ChristenUnie heeft ‘twijfels’. Diederik Samsom, het PvdA-Kamerlid met wie Van den Biesen nog samenwerkte bij Greenpeace, blijft maar kort bij de ceremonie in Nieuwspoort. Hij vraagt zich volgens het Brabants Dagblad af of een klimaatwet wel ‘een geëigend middel’ is om klimaatverandering te bestrijden.

Achter de reactie van Samsom gaat politieke calculatie schuil. Met het vechtkabinet Balkenende IV gaat het niet lukken om de klimaatwet erdoor te krijgen. Timing in de politiek is alles, en de timing is nu helaas beroerd.

De milieuorganisaties leveren eind 2008 wel nog een petitie met 75.000 handtekeningen in bij de Tweede Kamer, maar alle hoop vervliegt als het kabinet-Rutte I in 2010 aantreedt. Gedoger Geert Wilders beschouwt klimaatverandering als ‘niet-wetenschappelijke linksgroene prietpraat’.

De klimaatwet is dood en begraven.

Pesterijen

In 2012 krijgt Samsom als architect van Rutte II macht en invloed, maar de omstandigheden werken niet bepaald in zijn voordeel. Het bestrijden van de economische en financiële crisis overschaduwt alles, ook het klimaatbeleid.

Linkse oppositiepartijen doen er alles aan om de kwetsbaarheid van de ex-Greenpeace-activist bloot te leggen. Ze dienen moties en amendementen in waar Samsom eigenlijk voor is, maar waar hij door de samenwerking met de VVD tegen moet stemmen.

Een voorbeeld is de motie die de ChristenUnie in december 2012 samen met D66 indient. De partijen vragen het kabinet met ‘concrete, afrekenbare doelen’ te komen om de uitstoot van CO2 tegen te gaan. De PvdA van Samsom kan niet anders dan tegenstemmen. De ChristenUnie heeft de luxe om verbolgen te zijn. Dat de partij zelf een paar jaar eerder in de regering ook de boot af moest houden bij de presentatie van de klimaatwet is vergeten.

In 2015 komt er een nieuwe motie, die Samsom voor het blok zet. Het initiatief komt dit keer van Marianne Thieme van de Partij voor de Dieren, die samen optrekt met Jesse Klaver van GroenLinks. Op 17 september roepen de twee groene oppositieleiders het kabinet op om met een heuse klimaatwet te komen. Het is voor het eerst dat er zo nadrukkelijk voor wordt gepleit, maar het resultaat kan niemand verrassen. De PvdA stemt samen met de VVD tegen.

De boodschap is duidelijk: ook onder Rutte II zit een klimaatwet er niet in.

Wederopstanding

Klaver is eind 2015 net een paar maanden partijleider en zint op actie. In de aanloop naar de Klimaatconferentie van Parijs wil hij met iets groots komen. Een game changer. Bij brainstormsessies met andere medewerkers en Kamerleden komen allerlei ideeën voorbij. Een tienpuntenplan, een motie, een actie.

Uiteindelijk komt Klaver met een andere ingeving. Kunnen we niet zélf een klimaatwet maken? Eén aanwezige hoont het idee weg. Het is verspilde moeite. Heeft Klaver enig idee hoeveel tijd en moeite het kost om zo’n complexe wet te schrijven? Alsof een fractie met vier zetels en een handvol medewerkers dat aankan. GroenLinks kan zijn tijd beter aan een realistisch doel besteden.

De stemming slaat om als iemand zich herinnert dat er al een klimaatwet is, kant-en-klaar, jaren geleden ontwikkeld door Milieudefensie. GroenLinks hoeft niet meer dan een paar zoektermen in te vullen op Google en daar is de verlossing: de wet van Phon van den Biesen, twaalf pagina’s lang, vergezeld door negen pagina’s memorie van toelichting. Hier kan Klaver op voortborduren.

Daarna gaat het snel. Klaver heeft een partner nodig om het plan te laten werken. Met zijn schamele vier zeteltjes komt hij niet ver. Thieme, die als eerste het idee opperde? Klaver heeft nu iets groters in gedachten. Hij wil Samsom overhalen. Die heeft de zetels en de macht om er gewicht aan te geven. Tegen Thieme zegt Klaver niets.

Het is een cruciale politieke beslissing, want Samsom blijkt vrijwel onmiddellijk enthousiast. Een klimaatwet maken binnen het kabinet is onbegonnen werk, maar de PvdA kan best zelf met een voorstel komen. Bovendien is er nog kans van slagen ook. In de Tweede Kamer is er met partijen als D66, ChristenUnie, SP, Partij voor de Dieren, Denk en 50Plus zelfs een minimale meerderheid te vinden.

De PvdA-leider heeft er genoeg van om steeds voorstellen van de oppositie te moeten afhouden. Maar op de achtergrond speelt ook nog een ander motief. Hij broedt op een plan om de PvdA voor de verkiezingen een impuls te geven. Zijn game changer: PvdA en GroenLinks moeten tijdens de campagne aankondigen dat hun fracties in een volgende kabinetsperiode fuseren. Er zijn al gesprekken geweest met GroenLinkser Bram van Ojik, maar als Klaver het leiderschap overneemt, komt het hele proces stil te liggen.

Samsom hoopt met de klimaatwet ook zijn fusieplannen nieuw leven in te blazen. De planeet moet gered worden, maar de PvdA ook.

De twee leiders besluiten al snel om samen de media te zoeken. Een paar weken na hun afspraak worden de Volkskrant en talkshow Pauw benaderd om ‘de wet Samsom-Klaver’ groots aan te kondigen. Exclusief. ‘We willen dit fiksen’, zegt Klaver op de voorpagina van de krant.

De oorspronkelijke auteur van de wet, Van den Biesen, volgt het schouwspel op afstand. De tekst waar PvdA en GroenLinks mee schermen is bijna ‘één op één’ zijn tekst. Alleen het hoofdstukje over de Derde Wereld is eruit gehaald. Van den Biesen vindt het ‘een beetje raar’ dat de twee politici doen alsof ze het zelf hebben bedacht, zeker omdat Samsom over precies dezelfde wet in 2008 allesbehalve enthousiast was.

Zoiets doe je toch niet?

Historisch

Als medewerkers van GroenLinks en PvdA zelf aan de slag gaan om de wet alsnog te herschrijven, blijkt pas hoe taai het proces is. Het idee dat de wet nog voor de verkiezingen van 2017 door de Tweede Kamer kan, verdampt langzaam.

Het kost ook nog behoorlijk veel moeite om bondgenoten te vinden. Er heerst bij andere fractievoorzitters chagrijn omdat Klaver en Samsom eerst zelf met de eer zijn gaan strijken in de media. Waarom hebben ze niet meteen toenadering gezocht?

Na wat tegensputteren sluiten D66, SP en ChristenUnie zich toch aan. Klaver ziet de extra steun als een levensverzekering voor zijn klimaatwet, die nu officieel de Wet Klaver cum suis heet: een of meer van de vijf betrokken partijen zullen zeker in een nieuw kabinet komen. Zo kan de klimaatwet ook na de verkiezingen in een regeerakkoord komen.

De verzekering werkt. Tijdens de formatie van Rutte III slagen D66 en ChristenUnie er vrij eenvoudig in om af te spreken dat er een klimaatwet moet komen. Of dat ook de Wet Klaver wordt, hangt vooral af van de compromisbereidheid van GroenLinks. VVD en CDA willen een afgezwakte versie.

Het is aan minister van Klimaat Eric Wiebes om de mogelijkheden af te tasten. Bij de eerste ontmoeting op 8 november 2017 maakt de GroenLinks-leider meteen duidelijk dat hij zaken wil doen. Het gaat hem erom dat de klimaatwet een moreel en politiek beroep doet op toekomstige kabinetten. De precieze doelstellingen en juridische afdwingbaarheid zijn daaraan ondergeschikt.

Na enkele gesprekken met Wiebes en zijn ambtenaren op het ministerie van Economische Zaken ligt er op 18 februari 2018 al een notitie met de titel Actualisering Klimaatwet. De hoofdlijnen van de woensdag gepresenteerde wet staan daar al in. Lang niet iedereen is blij met de aanpassingen. De wet wordt vrijblijvender dan eerder gedacht, de doelstellingen zijn niet juridisch afdwingbaar. Een enkeling constateert cynisch dat je met zeven partijen pas een akkoord hebt als iedereen even ongelukkig is.

Waarom duurt het na het hoofdlijnenakkoord van februari toch nog zo lang? GroenLinks wil de wet voor de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2018 presenteren, maar de fracties van de coalitiepartijen maken weinig aanstalten om daaraan mee te werken. Het klimaat moet gered, maar dat betekent nog niet dat Klaver vlak voor de verkiezingen een cadeautje krijgt.

VVD en CDA willen bovendien niet de indruk wekken dat ze zomaar bij het kruisje van Klaver tekenen. Het helpt om de indruk te wekken dat er loodzware onderhandelingen plaatsvinden. Het duurt tot eind vorige week voordat de laatste details zijn weg gewerkt. Bij de presentatie blijven de fractievoorzitters Dijkhoff en Buma namens VVD en CDA buiten beeld.

Na tien jaar is de Klimaatwet er. De komende tien jaar moet nog blijken of het inderdaad een wet is die Nederland verandert.

_{Verbetering: in een eerdere versie van dit artikel stond dat Bismarck in de 18de eeuw waarschuwde voor al te veel transparantie bij het maken van wetten. Dat moest zijn: in de 19de eeuw.}