De koning is klaar

De gasten druppelen binnen in het restaurant Metrazur in de grote hal van het fraai gerenoveerde Grand Central Station in New York. Het is zondagavond 4 maart, tegen half acht. De tv-stations verwachten sneeuwstormen, maar binnen is het warm en een aantal Neder landers die te New York in cultureel opzicht iets te betekenen hebben, maken zich op voor een besloten diner met prins Willem-Alexander. Dertien zijn het er, onder wie auteur Arthur Japin en zakenvrouw Frederique van der Wal. De genodigden zitten aan vier tafeltjes en de Prins van Oranje circuleert. Als de troonopvolger te lang in een gezelschap blijft, grijpt ambassadeur Joris Vos in.

Willem-Alexander schuift aan bij jazzmuzikant Joris Teepe, de voormalige balletdanseres Martine van Hamel en de directeur van het Amerikaans Danstheater Kevin McKenzie. Ze vertellen over hun leven in New York. 'Willem-Alexander was heel relaxed en ontspannen', zegt bassist Teepe. 'Hij snapt de jazz, wist waarover ik het had. Willem-Alexander straalde zeker niet een houding uit van ik-ben-de-kroonprins-en-ik-moet-van-alles-wat-weten-en-ik-doe-net-alsof-ik-dit-leuk-vind.'

Terwijl de kipsaté, de grote garnalen en de eend doorkomen, wachten aan een ander tafeltje de kunstfotograaf Christian Witkin en de internationale nieuwsfotograaf Teun Voeten op hun beurt. Voeten: 'Ik ben opgevoed met een groot wantrouwen tegen alle vormen van autoriteit, maar ik vond hem vrijwel meteen een menselijke indruk maken. Willem-Alexander is een buitengewoon ontwikkelde, vriendelijke en bescheiden kerel.'

Waarover spraken zij? 'Hij vertelde hoe je een Fokker Friendship aan de grond zet op de luchthaven van Sarajevo', zegt Voeten. 'De prins lag daarbij niet onder vuur, nee. Zijn kennis over internationale politiek verbaasde me. Wat me opviel was dat hij zeer liefdevol over zijn ouders sprak. Willem-Alexander liet wel blijken dat hij het verschrikkelijk vindt door paparazzi te worden gehinderd, zeker nu zijn liefde voor Máxima zich zo heeft ontwikkeld.'

Laat op de avond moet Willem-Alexander vertrekken. 'Hij was niet weg te slaan', zegt een diplomaat. 'We hadden zo kunnen gaan stappen, zo gezellig was het', mijmert Teepe. In zijn lange donkerblauwe jas beent de grote blonde Nederlander door de stationshal om de sfeer te proeven. Een vijftal fotografen belaagt hem. Voeten: 'Dat is toch triest, vind je niet?'

Het werkbezoek van Willem-Alexander aan New York en Boston, begin maart, is in veel opzichten aanzienlijk spannender dan de buitenwacht op dat moment kan vermoeden. Zijn opleiding is inhoudelijk af. Mocht de troon nu roepen, dan is hij beschikbaar en goed voorbereid. De koning is klaar. Maar Willem-Alexander - vrijdag wordt hij 34 - leeft tijdens de trip aan de Amerikaanse oostkust in grote onzekerheid. Mogelijk is alles voor niets geweest. Hij heeft Máxima op 19 januari ten huwelijk gevraagd, maar als Jorge Zorreguieta persisteert en per se bij de bruiloft wil zijn, zal minister-president Kok geen Toe stemmingswet indienen. De monarchie wankelt in dat geval.

Die andere cruciale taak waarvoor Willem-Alexander vanaf zijn geboorte is voorbestemd, de voortzetting van de Oranje-dynastie, zou dan ook niet meer in zijn handen liggen. Net nu hij na lang zoeken degene heeft gevonden, met wie hij zijn verdere leven wil delen.

In het diepste geheim, in de week voordat de prins naar New York vertrekt, neemt hij met Máxima, koningin Beatrix en minister-president Wim Kok de beslissing dat de verloving vrijdag 30 maart wereldkundig zal worden gemaakt. Die beslissing zal een maand lang geheim blijven. Maar dan moet wel duidelijk zijn of Jorge Zorreguieta bereid is het offer te brengen afwezig te zijn bij een huwelijk. Is die duidelijkheid er niet, dan wordt de datum opgeschoven, totdat zou blijken dat de missie om Zorreguieta in Argentinië te houden, die oud-minister Max van der Stoel in grote discretie onderneemt, hopeloos zou zijn.

Aan het begin van zijn New Yorkse werkbezoek hoort Willem-Alexander dat zijn aanstaande schoonvader op 3 maart een brief heeft geschreven aan professor Michiel Baud om zijn lidmaatschap van het Videla-regime te rechtvaardigen. Daarin rept hij met geen woord over thuisblijven als zijn dochter trouwt.

De oplopende spanning is de reden dat de particulier secretaris van de prins, Jaap Leeuwenburg, op het laatste moment niet meereist, maar vanuit de residentie de politieke thriller volgt. Samen met Máxima, die gedurende de Amerikaanse trip van haar aanstaande op Noordeinde 66 verblijft. Daar neemt ze kennis van de verwikkelingen die aan het einde van die maand leiden tot haar snedige analyse: 'Hij is een beetje dom geweest...'

Een beetje dom, maar niet onbegrijpelijk. Van de talrijke keren dat Willem-Alexander met zijn mobieltje in de ijzige koude van New York telefoneert, moet het zeker een paar keer zijn gegaan over de explosieve situatie rond het voorgenomen huwelijk. Premier Kok en moeder Beatrix willen dat zijn aanstaande schoonvader niet aanwezig is op de trouwdag: Alexander heeft er al vaak met hen over van mening verschild. Daarbij komt nog de niet aflatende, steeds negatievere publiciteit over Jorge Zorreguieta: die maakt de hele familie gek.

In het gebouw van de Republikeinse Vrouwenvereniging gaat dinsdagmiddag 6 maart de sindsdien befaamde persconferentie van start. Eerst is er een sessie met de schrijvende pers. En de vraag luidt of die voortdurende commotie over de familie Zorreguieta hem niet achtervolgt.

Aanvankelijk reageert Willem-Alexander nogal voor de hand liggend. 'Ik wil hier alleen maar over mijn werkbezoek aan New York praten. Maar ik wil u wel dit zeggen: journalisten moeten alle openbare bronnen raadplegen als zij zorgvuldig willen werken. Die auteurs van dat boek (de biografie over Videla, red.) hebben niet met de hoofdpersoon gesproken. U kunt dat zo van internet plukken. Het staat in de ingezonden brievenrubriek van de Argentijnse krant La Nacion van 27 februari.'

Het opmerkelijke is de houding van de prins. Hij lijkt zelf in de veronderstelling te verkeren dat hij niets verkeerds zegt. Want hij verwijst slechts naar een openbare bron. Zo heeft hij lucht kunnen geven aan zijn grote ergernis. Dat zijn onschuldig klinkende woorden toch anders worden gewogen, merkt hij als hij in Boston aankomt en journalisten de bewuste 'openbare bron' hebben opgedoken.

In Boston bellen twee medewerkers van de Rijksvoorlichtings dienst 's nachts urenlang over de staatsrechtelijke scherven met hun directeur Eef Brouwers. Nederland ontwaakt net, als Brou wers op zijn beurt premier Kok inlicht. De ingehouden woede van Kok, die Willem-Alexander enkele uren later een publiekelijke oorvijg verkoopt, is verklaarbaar. Terwijl Kok met het eindspel bezig is van de meest hachelijke operatie uit zijn politieke loopbaan, verwijst de kroonprins ter ontlasting van zijn aanstaande schoonvader nota bene naar een brief van oud-dictator Videla, bij uitstek de belichaming van het Argentijnse kwaad.

Geldt nu een uitglijder van de prins als een incident, voorheen kleef de Willem-Alexander het imago aan van een niet al te snuggere brokkenpiloot die, erfelijk belast met de troonopvolging, nog voor heel wat structureel ongemak zou kunnen zorgen. Tot ruim na zijn studietijd bleef dit beeld intact, doordat de prins zich in het openbaar nauwelijks liet horen, en door een veel geciteerde opmerking die professor Henk Wesseling maakt op de dag van de bul-uitreiking, zomer 1993, dat de prins geen intellectuele hoogvlieger is.

'Mijn uitlatingen bij gelegenheid van Willem-Alexanders afstuderen', zegt Wesseling nu, 'hebben hier en daar tot misverstanden geleid.' De Leidse hoogleraar zegt dat zijn opmerking niet als diskwalificatie was bedoeld. 'Integendeel. De prins is geen intellectueel, in de zin van iemand die zich interesseert in de menselijke geest en daarover uitgebreid publiceert. Maar intellectueel-zijn zegt niets over de hoeveelheid intellect. Je hebt heel domme intellectuelen. De prins heeft een meer dan gemiddelde intelligentie en laten we blij zijn dat hij geen intellectueel is. Stel je voor, iemand op de troon die zich wil mengen in het publieke debat - dat lijkt me niet gunstig.'

Wesseling was tussen 1987 en 1993 verantwoordelijk voor het programma dat de prins doorliep aan de Leidse universiteit en zegt van meet af aan een koning in spe in de prins te hebben gezien. 'Ik heb al heel lang het gevoel dat hij het kan. Hij is niet een oppervlakkig iemand die het louter zoekt in onbenulligheden. Ook belangrijk: hij wordt niet gek van de beperkingen die zijn leven meebrengt. En hij beschikt over de vereiste sociale vaardigheden. Hij heeft humor en hij kan, zonder zich te forceren, ook goed met de koffiejuffrouw opschieten. Ik zag hem eind januari in het Stedelijk Museum in Amsterdam met Máxima en bij zulke gelegenheden valt mij op dat hij in de loop der jaren bovendien een stuk zelfstandiger is geworden.'

De hoogleraar algemene geschiedenis kwam voor het eerst met de Oranjes in aanraking toen hij in 1985 werd gevraagd tijdens het staatsbezoek aan Spanje een lezing te houden. Sindsdien is hij aan het hof een graag geziene gast. Nadat de Prins van Oranje had besloten in Leiden, nogal verrassend, geschiedenis te gaan studeren, vonden ten paleize enige gesprekken plaats met Wesseling. 'Prins Claus heeft de keuze zeker niet ontmoedigd, maar ik denk dat de koningin liever had gehad dat hij rechten was gaan doen, in ieder geval na de propedeuse. We hebben dat opgelost door de vrije studieruimte van een jaar geheel te benutten voor een juridisch blok.' In dat pakket zaten onder andere colleges volkenrecht van Peter Kooijmans (begin jaren negentig minister van Buitenlandse Zaken) en Europees recht van Hein Scher mers.

Natuurlijk is de studietijd een vormende periode geweest, zegt Wesseling. 'Maar naar mijn mening is ook de diensttijd bij de marine dat geweest. De prins kwam in Leiden nadat hij de helft van zijn middelbare schooltijd in Wales had doorgebracht en twee jaar bij een krijgsmachtonderdeel had gediend waar je al op jonge leeftijd een grote verantwoordelijkheid draagt in een hecht groepsverband. Dat relativeert het belang van de Leidse periode.'

Na zijn studententijd verdiepte Willem-Alexander zich in de andere krijgsmachtdelen en volgde hij colleges aan het Instituut De fensie Leergangen in Rijswijk. Dat is in feite wat de prins rond 1995 is: een militair die geschiedenis heeft gestudeerd. Hij is een troonpretendent met een beroerd imago, in kleine kring geestig en sociaal vaardig, maar voor zijn volk een grote onbekende. Er zal nog heel wat moeten gebeuren voordat de architecten van zijn opleiding tot koning het gevoel hebben dat Willem-Alexander er klaar voor is.

Het architectonische duo bestaat uit Herman Tjeenk Willink en Jaap Leeuwenburg. Tjeenk Willink, toenmalig voorzitter van de Eerste Kamer en later vice-president van de Raad van State, stelt in overleg met koningin Beatrix en prins Claus een serie binnenlandse kennismakingsprogramma's samen. Als Willem-Alexander eind februari 1997 op de werkkamer van Tjeenk Willink verschijnt om over de tussenstand in de koningsopleiding te praten, doet zich een grappig incident voor. Tjeenk Willink weet op dat moment al zeker dat hij vice-president van de Raad van State zal worden. 'Het ligt voor de hand dat u in mijn ambtstermijn van vice-president koning zult worden.' Willem-Alexander kijkt hem schalks aan en zegt, wijzend naar de voorpagina van de Volkskrant, waarop die dag het bestaan van het Re pu blikeins Genootschap wordt onthuld: 'Nou, dat weet ik zo net nog niet.'

Eerst neemt Willem-Alexander Jurriaan Kraak, de particulier secretaris van zijn ouders, over en daarna, zomer 1995, treedt Jaap Leeuwenburg aan. Deze is uitgeleend door het ministerie van Binnen landse Zaken, een unieke constructie aan het hof waar vooral Bui tenlandse Zaken en Defensie het kader leveren.

De prins is inmiddels vanuit Leiden naar Den Haag verhuisd: Noordeinde 66, naast het werkpaleis van zijn moeder aan Noordeinde 68. In het souterrain van dit van prinses Juliana gekochte pand is zijn secretariaat gevestigd. Leeuwenburg neemt geleidelijk aan steeds meer werk van Tjeenk Willink over en ziet zich voor de taak gesteld hoe van deze eigentijdse Willem de Zwijger een man te maken die zijn capaciteiten recht doet. Daartoe worden op ad hoc-basis externe adviseurs geraadpleegd (zie kader Kingmakers). Met vaste posities in het sportbestuur (ioc) en het watermanagement, die hem blijken te passen als een tweede huid, krijgt de prins geleidelijk aan een profiel dat hem recht doet. Het door Claus bedachte waterbeheer heeft als voordeel dat de internationaal georiënteerde Willem-Alexander een oer-Hollandse prins blijft.

De stijl van de aanstaande koning, zo is met de jaren duidelijk geworden, is een andere dan die van het huidige staatshoofd. Dat is ook zichtbaar in de interne verhoudingen. Op Noordeinde 66 heerst de dynamiek. Daar wordt stapsgewijze een nieuw hof geïmplanteerd in het oude, waar Beatrix' routines van begin jaren tachtig geleidelijk aan sleets raken. Op 68 wordt met een nieuwsgierig oog gekeken naar de drukte op 66. Máxima krijgt binnenkort haar eigen particulier secretaris, vermoedelijk een vrouwelijke diplomaat van Buitenlandse Zaken. Die legt straks samen met Leeuwenburg de basis voor het nieuwe hof, het hof van koning Willem de Menselijke en koningin Máxima.

'Het belangrijkste stijlverschil dat ik nu zie tussen koningin Beatrix en koning Willem iv, is het streven naar perfectie van zijn moeder en het ontspannen koningschap van Willem-Alexander', zegt pvda-Tweede Kamerlid Peter Rehwinkel. 'Je mag hopen dat wat mensen nu in hem waarderen, behouden blijft. Daar moet hij ook zelf op bedacht zijn. Hij is relativerend en humorvol. De ontspannen houding brengt ook met zich mee dat hij meer zal openstaan voor een beperkter politieke rol van de koning dan zijn moeder. Willem-Alexander geeft er ook blijk van dat hij begrip heeft voor de rol van de media in een moderniserende monarchie.'

Wesseling: 'In het bewust niet populair of geliefd willen zijn van koningin Beatrix, zit iets kwetsbaars. Competentie is niet het allereerste wat mensen in een koningin of koning zoeken. Willem-Alexander kan het daarom gerust iets losser nemen allemaal, bij het stukken lezen af en toe eens een bladzijde overslaan. En harder werken dan zijn moeder is sowieso onmogelijk.'

Het stijlverschil is voor de buitenwacht ook zichtbaar in de manier waarop moeder en zoon werkbezoeken afleggen. Begin dit jaar was koningin Beatrix op de Nederlandse Antillen. Ze is daar de onbenaderbare die de mystiek van het koningschap hooghoudt. Ze dineert en luncht buiten bereik van de pers. Wat ze met de autoriteiten bespreekt, blijft vaak achter gesloten deuren. Ze laat zich goed afschermen. Het wordt als bijzonder ervaren als er een paar zinnen uit haar mond kunnen worden gehoord. Die mogen niet worden geciteerd, maar geparafraseerd. Zij personificeert het koningschap van de distantie.

Willem-Alexander daarentegen is in New York geen hemellichaam op lichtjaren afstand. Hij toont souplesse in de omgang, de journalistiek is van veel getuige en eet regelmatig in zijn gezelschap. Zijn persconferentie in New York behoeft niet geparafraseerd. Uitlatingen tegen de schrijvende pers herhaalt hij voor de televisiecamera's, die ze direct in de Nederlandse huiskamer brengen. Dat heeft in het geval van een uitglijder natuurlijk nadelen, maar die worden op de koop toegenomen. In die lichtvoetige, open stijl is de hand van Leeuwenburg zichtbaar, die vanaf de eerste buitenlandse bezoeken die hij begeleidde, de koningin en de rvd heeft weten te overtuigen dat het nuttig zou zijn voor de prins om met de pers te praten. Zo kreeg Willem de Zwijger contouren als mens, als een prettige Willem de Laconieke.

Het is dinsdag 6 maart als Willem-Alexander Wall Street mag openen. Hij drukt op een knopje waardoor de gong slaat. 'Op dit moment', zo zegt beursbaas Grasso tegen Willem-Alexander, 'kijken er wereldwijd 170 miljoen mensen naar u.' De kroonprins heeft dubbel geluk: normaliter zijn het staatshoofden die deze handeling mogen verrichten. En het bedrijf dat vandaag naar de beurs zou gaan en daarmee Wall Street zou openen, heeft afgezegd. In het eerste uur gaat de beurs met honderd punten omhoog. 'It's the orange wave', kraait een beurshandelaar. Opmerkelijke coïncidentie is dat de beurs weer flink naar beneden gaat als Willem-Alexander zijn onfortuinlijke persconferentie geeft.

Hij toont zich in New York een zappende prins, die kort binnenstuift en ziet of er iets van zijn gading is. Zo geniet hij omstandig van het bezoek aan het internetbedrijf Akamai in Boston en toont zich er een gesprekspartner van de directie. Hij zit op zijn praatstoel op de luchthaven John F. Kennedy, waar Schiphol een nieuwe terminal aanbouwt. En als het hem niet bekoort, dan is het lijden slechts van korte duur.

Zo wekt hij de indruk dat de opening van de tentoonstelling Vermeer en de Delftse school in het Metropolitan Museum of Art een verplicht nummer te vinden. Wonderlijk genoeg geldt dat ook voor het bezoek aan het waterfront development van New York City. Maar misschien verwijlde hij simpelweg in gedachten aan het Noordeinde.

Het huwelijk met Máxima volgend jaar is de definitieve afronding van Willem-Alexanders opleiding tot koning. Máxima is in feite zijn laatste kingmaker. Aanvankelijk regent het pek en zwavel als Willem-Alexander zijn moeder in de zomer van 1999 het goede nieuws van de vriendschap met Máxima vertelt.

Tijdens de milleniumwisseling gaat de hele familie inclusief Máxima naar India. De zoons Constantijn en Johan Friso, die Máxima gezien haar familiachtergrond aanvankelijk ook niet zagen zitten, vertellen hun moeder dat zij moet dimmen. Beatrix moet Willem-Alexander de tijd maar eens gunnen voordat ze haar gal spuwt.

Beatrix draait bij in de zomer van 2000. Ze ziet dat haar zoon er niet vanaf te brengen is en in haar contacten met Máxima raakt ze er van overtuigd dat de keuze zo gek nog niet is. Máxima wil in eerste instantie in Londen gaan wonen om Europa te leren kennen, maar Londen is Europa niet, zo wordt haar duidelijk gemaakt. Ze moet kiezen: Brussel of Frankfurt.

Op de achtergrond speelt het politieke steekspel over de afwezigheid van de vader. Minister-president Kok vindt dat Jorge Zorreguieta niet aanwezig kan zijn bij het huwelijk. Laat in het najaar van 2000 gaat ook koningin Beatrix om en verkeert zij aan de kant van Kok.

Willem-Alexander en Máxima worden ingezet bij de slotakte die tot een bruiloft zonder vader leidt. De kroonprins komt bijna aansluitend op zijn Amerikaanse bezoek 10 maart vanuit Amsterdam met het nachtvliegtuig naar Sao Paulo. Hij is eerder dan Máxima en haar vader in het hotel. Minister van Staat Max van der Stoel heeft een ongemakkelijk gevoel bij zijn derde ontmoeting met de onbuigzame Jorge. Hij gaat een uurtje weg en laat vader Zorreguieta alleen met Máxima en Willem-Alexander.

Als hij terugkomt is de kogel door de kerk. Hebben de twee vader Zorregueita onder druk gezet? Van der Stoel: 'Laat ik het zo zeggen: het zou me verbazen als Máxima en Willem-Alexander er op hadden aangedrongen de verklaring van zijn afwezigheid niet te tekenen.' De nachtmerrie is van tafel: als vader Zorreguieta had gepersisteerd, zou het huwelijk over de verkiezingen en kabinetsformatie worden heengetild. Maar Alexanders koningschap is nu gered. In aanloop naar de verlovingsdag componeert Máxima zonder hulp 's avonds op Noord einde 66 haar verklaring waarin zij haar democratische gezindheid ondubbelzinnig toont en het regime-Videla verwerpt zonder haar vader te pijnigen. Daarmee geeft zij een majeure proeve van geschiktheid aan de zijde van koning Willem de Vierde.

De inschatting van hoge hofdignitarissen is dat Beatrix haar zoon de periode gunt die ze zelf op kasteel Drakestein heeft gehad met Claus en haar jonge kinderen. Mogelijk abdiceert ze dan in 2008, op zeventigjarige leeftijd. Dan is de dynastie veiliggesteld en kunnen Willem-Alexander en Máxima, na de inhuldiging, gaan nadenken over de vereisten waaraan hun oudste kind moet voldoen als toekomstig troonopvolger.