De Jesus Christ Superstar van de psychiatrische zorg humaniseerde verstandelijk gehandicapten

Hij werd in de jaren zeventig gezien als een kruising tussen Raspoetin en Jesus Christ Superstar – een profeet van een nieuwe omgang met verstandelijk gehandicapten die toen nog zwakzinnigen, zo niet debielen of imbecielen werden genoemd.

Op 3 juli 1974 voerden twee politieagenten Carel Muller af bij het psychiatrisch zorgcentrum Dennendal in Den Dolder. De foto daarvan werd een van de iconische beelden uit de jaren zeventig. Tegelijkertijd werden honderden medewerkers gearresteerd, honderden bezetters en sympathiserende ouders op straat gezet en de bewoners verplaatst. Het ‘verdunningsexperiment’ om mensen met een verstandelijke beperking te bevrijden uit hun afzondering, was mislukt. Toenmalig premier Den Uyl sprak van een persoonlijke nederlaag.

Muller wilde verstandelijk gehandicapten van hun grote slaapzalen halen en laten samenleven met andere burgers. Het bestuur van de Willem Arntz Stichting waaronder Dennendal viel, was ertegen. Er waren ook ouders tegen, opgezweept door verhalen in de media dat het op Dennendal een totale chaos zou zijn. Muller vond het tegendeel het geval. Hij gaf de mensen bewegingsvrijheid. Verstandelijk gehandicapten waren even goede en nuttige mensen als die zonder beperking. Hij was anti-autoritair. Het personeel hoefde ook niet in witte jassen te lopen. Zelf ging hij gekleed in een spijkerpak.

Muller vond dat de mensen in de toenmalige zorginrichtingen werden ‘gedehumaniseerd’ en ‘gehospitaliseerd’. Wie toen gek of zwakzinnig werd genoemd, diende in zijn ogen juist in zijn eigenheid gewaardeerd te worden. Nu is dat normaal. Toen was het onbespreekbaar.

Carel Muller overleed 24 februari in zijn woonplaats Eelde waar hij woonde met zijn tweede vrouw Elja Baas. Hij had al enige tijd kanker, maar liet er niets aan doen. ‘Hij had totaal geen vertrouwen in de medische stand. De kanker heeft hem gewoon opgevreten’, zegt zijn zus Carina van de Weg-Muller, auteur van het boekje Mijn broer en ik. Muller werd 82 jaar. Met Elja Baas had hij één kind, met zijn eerste vrouw Noor Kruithof kreeg hij zes kinderen.

Dienstweigeraar

Muller werd geboren in Rotterdam, in een gezin van drie kinderen. Zijn vader werkte daar bij de pastorale groep Kerk en Wereld. Uiteindelijk zou hij burgemeester van Lekkerkerk worden. Zijn ouders waren pacifistisch, en in de jaren vijftig weigerde Muller de dienstplicht te vervullen. Als vervangende dienstplicht deed hij werk in een zwakzinnigeninrichting in Woensel. De inhumane manier waarop de mensen werden behandeld, raakte hem.

Muller besloot op de universiteit van Utrecht psychologie te gaan studeren. In 1964 kwam hij bij Dennendal in dienst als psycholoog. Hij klom op tot directeur-psychiatrie. Tegelijkertijd werd hij aanhanger van de Kabouterbeweging van Roel van Duijn, de opvolger van Provo, die zich keerde tegen de consumptiemaatschappij en aantasting van natuur en milieu. Zij hadden hun eigen Oranje Vrijstaat en een van hun ministeries was het Volksdepartement voor Geestelijke Volksgezondheid.

Muller probeerde de ideeën daarvan vorm te geven in Dennendal, maar liet zich ook inspireren door de antroposofie. Er kwamen biologisch-dynamische tuinen. Patiënten werden cliënten, en werden uit hun isolement gehaald.

Verontwaardiging

Nadat een van de patiënten was verdronken in het zwembad, ontstond er een rel. De Telegraaf kopte: ‘Den Dolder draait dol door kabouters’. De onderkoelde Muller trok het zich niet zo aan. Het bestuur van de overkoepelende Willem Arntz Stichting wel. Ook de regering vertrouwde het niet, vanwege de grote maatschappelijke verontwaardiging. Toenmalig minister Kruisinga stelde een onderzoek in, met als gevolg dat Muller eerst op non-actief werd gesteld en later zelfs werd ontslagen.

Hij weigerde te vertrekken en sympathisanten sloten zich bij hem aan. In januari 1974 werd besloten de zorginrichting te bezetten en Nieuw-Dennendal op te richten, dat los stond van het oude Dennendal. Uiteindelijk greep de politie in en werd Nieuw-Dennendal ontruimd. ‘Carel was compromisloos en ook niet altijd even tactvol. Dat leidde mede tot een enorme confrontatie’, erkent zijn zus nu.

Na zijn ontslag zou Muller verhuizen naar Peize in het noorden van Drenthe, waar hij met zijn gezin in een boerderij ging wonen. Hij werd later docent op de Sociale Academie in Groningen. In de jaren tachtig schoor hij zijn baard af en kortwiekte hij zijn haren.

Idealen overgenomen

Carina: ‘Onze vader kwam een keer langs in 1983 en zag hem bij de boerderij. ‘Wie is die mijnheer’, vroeg hij. Hij herkende Carel niet eens meer. Zijn idealen uitdragen deed hij ook niet echt meer. Dat hoefde ook niet. Die werden gewoon overgenomen. Carel was zijn tijd ver vooruit geweest.’

Verbitterd was haar broer niet, aldus Carina Van de Weg-Muller. Volgens haar keek hij in de media altijd nuchter terug op ‘Dennendal’. ‘Iedereen kende hem nu eenmaal als Carel van Dennendal.’ Later verhuisde hij naar Eelde. Na zijn pensionering richtte hij nog een bedrijfje op onder de titel ‘Opgeruimd staat netjes’. Hij bood aan spullen op te halen die mensen bij het grof vuil wilden zetten. Die verkocht hij op de grote rommelmarkt van Eelde.