De invloedrijkste Nederlander in Brussel: door de wol geverfde topambtenaar Hans Vijlbrief

Het was in de eerste week van november 2012 dat Jeroen Dijsselbloem aan de Korte Voorhout te Den Haag als aanstaand minister een eerste gesprek had met Hans Vijlbrief. Hij, Dijsselbloem, moest een paar dagen later, nog op de dag van zijn beëdiging, afreizen naar Brussel. De door de wol geverfde topambtenaar Vijlbrief, thesaurier-generaal en daarmee de hoogste dienaar op het departement, zou hem wel even briefen: 'Niks aan de hand: dit gaan we gewoon doen.'

Tot op zekere hoogte waren het allemaal passanten, zijn politieke bazen. Hans Vijlbrief zoemde al sinds begin jaren negentig rond het Binnenhof. Hij zag ze komen en gaan: Hans Wijers, Annemarie Jorritsma, Laurens Jan Brinkhorst, Maria van der Hoeven, Maxime Verhagen. Allemaal op EZ. Nu zat hij op Financiën en na Jan Kees de Jager was het de tweede keer dat hij een minister zou dienen jonger dan hijzelf. 'Komt goed, minister, niks aan de hand, gaat u zitten.'

Exact vijf jaar hebben Jeroen Dijsselbloem en Hans Vijlbrief dag en nacht met elkaar opgetrokken. Omdat de minister kort na zijn aantreden ook nog eens werd uitverkozen tot voorzitter van de Eurogroep (de ministers van Financiën, verantwoordelijk voor het monetaire beleid), maakten ze samen een lange reis door Europa. Dag en nacht op pad: ze kennen de geur van elkaars zweet.

Rust was een woord dat jarenlang niet voor hen heeft bestaan. And they loved it. De ene crisis volgde de andere op. De Griek Varoufakis lag dwars, de Duitser Schäuble moest worden gemasseerd - dat soort dingen. Dijsselbloem: 'Het was zeer intensief. Ik herinner me maart 2014, toen we na zestien uur vergaderen om vier uur 's nachts een akkoord bereikten over de bankenunie: het redden of saneren van banken zou niet meer plaatsvinden op kosten van de belastingbetaler. Ik belde Wolfgang Schäuble zijn bed uit om met het resultaat in te stemmen. Ook hadden we de Griekse crisis in juli 2015, waarbij we drie Eurogroep-vergaderingen en een Europese top nodig hadden om haar te bezweren. We waren behoorlijk activistisch. Ook Hans heeft zich daar doen gelden.'

De minister en zijn ambtenaar, met een wat Colombo-achtige uitstraling - wars van mooie kostuums, maar scherp tussen de oren - zijn naar elkaar toegegroeid en goede vrienden geworden. Er is serieus sprake van geweest dat de ambtenaar zijn baas zou opvolgen. Want D66-leider Alexander Pechtold had in de formatie Hans Vijlbrief op zijn lijstje staan als kandidaat voor de post Financiën. Het ministerie ging naar het CDA en het leek erop dat Vijlbrief gewoon op zijn plek zou blijven.

Maar de teerling was nog niet geworpen, of voor hem rolde een misschien nog interessantere functie uit de bus: Vijlbrief wordt per 1 februari de voorzitter van de EWG, de eurowerkgroep, het ambtelijke orgaan waarin besluiten van de Eurogroep worden voorgekookt. Vijlbrief doet de bal straks rollen. Volgens menigeen is de functie net zo invloedrijk als die van Eurogroep-voorzitter.

Vijlbrief was door het kabinet naar voren geschoven zodra de functie vacant werd. Het zou mede de reden zijn geweest dat het nieuwe kabinet een verlenging van het voorzitterschap van Dijsselbloem met nog eens een half jaar niet heeft bevochten. Want ook al is het tijdelijk, de politieke en ambtelijke leiding van de Eurogroep bij twee landgenoten zou niet worden geaccepteerd.

De huidige voorzitter van de EWG, de Oostenrijker Thomas Wieser, die door de Griek Varoufakis werd omschreven als 'de machtigste man in Brussel', kent Vijlbrief goed. Hij is zeer verheugd met zijn benoeming. 'Hans heeft al jaren een uitstekende reputatie, is reuze efficiënt. Hij zit niet eindeloos te filosoferen, is een man van aanpakken, beschikt over een enorme dossierkennis, is geliefd bij zijn medewerkers. Dat bewijst dat hij een goede manager en een goed mens is.'

In de Griekse crisis heeft Vijlbrief volgens hem een glansrol gespeeld. Met een team van jonge en hooggekwalificeerde Haagse ambtenaren, die hij aanstuurde zonder veel hiërarchie. Hij bracht de partijen die tegenover elkaar stonden, tot elkaar. Wieser: 'Hans was ons zeer behulpzaam.'

Leids

Hans Vijlbrief groeide op in de omgeving van Leiden en is daar tot op de dag van vandaag blijven wonen. Volgens zijn broer Herry is hij zeer gehecht aan die omgeving. 'De stad en zijn vrienden, hij heeft geen behoefte aan iets anders.'

Vader Johan was begin jaren zestig verkoopleider bij frisdrankenfabriek Riedel. Uiteindelijk begon hij zijn eigen bottelarij. De gedrevenheid waarmee Hans Vijlbrief heden ten dage te werk gaat, zegt zijn tien jaar oudere broer, heeft hij van zijn vader. Met alle positieve effecten van dien. All in drinks van Vijlbrief senior groeide uit tot een middelgroot bedrijf in Ter Aar.

De jonge Hans was een onopvallende knul, die je gerust een wit bloesje kon aandoen. 'Vriendelijk, rustig, intelligent, niet al te uitgesproken', zegt Herry Vijlbrief. Typeringen die ook zijn boezemvriend IJme Woensdregt bezigt. Die leerde hem kennen op het Visser 't Hooft Lyceum te Leiden. Vijlbrief verzamelde hier het groepje vrienden om zich heen aan wie hij nog altijd trouw is. Ze hadden ooit een debatclubje, luisterden naar Genesis en Joe Jackson.

Woensdregt, die een antiquariaat runt in het Groningse Kloosterburen: 'Hans was en is een scherpe denker. Als we tijdens zo'n debatavond van de hoofdzaak afdreven, greep hij in: we moeten dáár naartoe. Hij beschikt daarnaast over een melige, Monty Pythonachtige humor.'

Als hij net als broer Herry gaat studeren aan de VU in Amsterdam, blijft hij in Leiden wonen. Hij loopt in die tijd, als jonge twintiger in de jaren tachtig, zijn eerste butsen op. En van zijn allerbeste vrienden, Martin, verongelukt. Ook zijn moeder overlijdt op relatief jonge leeftijd.

Op de universiteit valt hij op door zijn resultaten. Hij geeft daarnaast economie op zijn oude middelbare school. Hier wordt hij verliefd op een leerling, zijn latere vrouw met wie hij twee kinderen heeft. Zijn vriend IJme trouwt haar zus. De vier gaan ieder jaar samen op vakantie.

Hans Vijlbrief is een hartstochtelijk fan van Feyenoord, hij volgt de club op de voet, net als zijn vader deed. De rest van het gezin was voor Ajax. 'Voor de rest beleefden we een vredige jeugd', zegt broer Herry, die psycholoog is. Wat doet hij als hij niet werkt? 'Dan is hij bezig met financieel-economische politiek. Zijn gedrevenheid, de 'te'-versie daarvan, is zijn valkuil.'

Slipstream

De ambtelijke carrière van Vijlbrief neemt een vlucht vanaf de jaren negentig. Hij is net gepromoveerd en wordt gescout door het ministerie van Economische Zaken. Hij belandt in de slipstream van Hans Wijers, de flamboyante D66-minister in Paars I, die indertijd werd gezien als new kid on the block, als de nieuwe Van Mierlo, een leider, een toekomstig premier.

Wijers toont zich een politiek dier die ook over de schutting van zijn departement kijkt. Vijlbrief wordt zijn protegé, die hij meeneemt op vele buitenlandse reizen. Uiteindelijk benoemt hij hem tot plaatsvervangend directeur Algemene Economische Politiek. Bij iedere beweging van Wijers zit hij met zijn neus aan het raam.

Herry Vijlbrief: 'Wijers had grote waardering voor zijn inbreng. Daarna kreeg zijn carrière vaart. Zijn politieke bazen hebben in hem iemand die je niet naar de mond praat. Hij heeft een eigen verhaal, maar kan zich tegelijkertijd gemakkelijk voegen, is flexibel.'

Op het departement van Financiën zit tijdens de twee kabinetten van Wim Kok (Paars) Gerrit Zalm, wiens carrière opvallende gelijkenissen vertoont met die van Vijlbrief. Ook Zalm studeerde economie aan de VU, was plaatsvervangend en later directeur Algemene Economische Politiek. Na Paars I stapt Vijlbrief over naar het Centraal Planbureau, waar ook Zalm begon als onderdirecteur. Vijlbrief combineerde die baan - net als Zalm deed - met een bijzonder hoogleraarschap aan de VU.

Waar Zalm doorstootte als directeur van het CPB keert Vijlbrief terug naar Economische Zaken. In 2011 wordt hij thesaurier-generaal op Financiën. Behoedzaam geeft hij voor het eerst blijk van zekere politieke ambities: hij schrijft dat jaar mee aan het verkiezingsprogramma van D66.

Volgens zijn broer Herry had hij daarvoor nooit blijk gegeven van een partijvoorkeur. Het past een topambtenaar ook niet om zich hierin een scherp profiel aan te meten. Dit jaar echter zat Vijlbrief voor zijn partij opnieuw in de verkiezingscommissie. Overigens niet zonder zijn baas om toestemming te vragen. Dijsselbloem: 'Ik heb direct gezegd: dat lijkt me een heel goed idee, Hans, want D66 kan wel wat gezond verstand gebruiken. Ik heb hem dus van harte aangemoedigd.'

De politieke ambitie van Vijlbrief is op geen enkele manier strijdig geweest met zijn beroepsethiek, zegt de gewezen minister. 'Hij beschikt over een degelijke wetenschappelijke ondergrond, een goed politiek gevoel en een ongelooflijke ambtelijke loyaliteit. Dat politieke gevoel is prettig, omdat ambtenaren de neiging hebben om ministers te waarschuwen voor alle risico's. Dat doet Hans ook, maar als je vervolgens zegt: ik ga het toch doen, dan steunt hij je daar volledig in.'

De ster van Hans Vijlbrief rijst de laatste jaren snel in de Volkskrant 200 - de lijst van invloedrijkste Nederlanders. Hans Wijers staat fier op nummer 1, maar zijn voormalige protegé klimt steeds een paar plekken hoger. Hij staat inmiddels binnen de dertig en dat was nog voor hij werd benoemd bij de EWG. Of het nu de bankwereld is, of de Europese ambtenarij: iedereen kent Hans Vijlbrief.

Rechterhand

Toch zal zijn naam de komende jaren niet veel in de publiciteit komen. Daar is zijn functie niet naar. En het ligt niet voor de hand dat hij snel nog als politiek bestuurder in beeld komt. Volgens zijn broer Herry is het waarschijnlijk beter zo. 'De rol die hij de laatste jaren heeft gespeeld ligt hem goed: niet overgeleverd aan de politiek, wel de rechterhand van de minister; niet midden in het mijnenveld staan, maar er wel mee te maken hebben. Als ze hem hadden gevraagd voor Financiën had hij dat ook graag gedaan. Maar Brussel past beter bij zijn natuurlijke habitat.'

Dat over hem tijdens de eurocrisis (2011) is gezegd en geschreven dat hij nogal bot kan zijn, doet Jeroen Dijsselbloem af als onzin. 'Die kwalificatie krijgt iedere Nederlander die in Europa actief is. Ik ben zelf voor de meest vreselijke dingen uitgemaakt. Hans is geen geduldige man, maar dat weet hij van zichzelf. Als rechterhand van Jan Kees de Jager is hij er indertijd wel eens met gestrekt been ingegaan. Maar bij mijn functie als voorzitter van de Eurogroep paste dit niet. Dan zit je voor in de cockpit, dan stuur je. Dan kun je niet rellen op de achterbank. En dat gebeurde ook niet.'

Hans Vijlbrief wordt als voorzitter ('president') van de EWG een van de invloedrijkste personen in Europa. Hij is straks fulltime bezig met de voorbereiding van besluiten van de Eurogroep, waarin de Europese ministers van Financiën het financieel-economisch beleid uitstippelen.

De 'Eurogroep werkgroep' was het zenuwcentrum in de eurocrisis. De hoogste ambtenaren van Financiën van de lidstaten komen minstens eens per maand bijeen om indien mogelijk besluiten af te kaarten, of waar nodig terug te brengen tot de belangrijkste meningsverschillen die de ministers dan moeten overbruggen. De voorzitter is de spin in het web en coördinator. Hij vormt een tandem met de Eurogroep-voorzitter en woont de vergaderingen van de ministers bij.

De benoeming van Vijlbrief werd in Den Haag met gejuich ontvangen, omdat Nederland met hem opnieuw een strategische Europese positie bezet. Minister van Financiën Wopke Hoekstra zal daarmee zijn voordeel doen op het Europese toneel.

Op de vraag hoe groot het belang is voor Nederland, zegt gewezen Eurogroep-voorzitter Dijsselbloem: 'De eeuwige kwestie is: wil je geen positie in Brussel, zodat je er iedere keer lekker hard in kunt gaan, of wil je meesturen? De echte knopen worden doorgehakt in een klein groepje van grote landen: de G4, of de G7. Daar zat Nederland bij door mijn positie in de Eurogroep. De voorzitter van de EWG gaat altijd mee naar de plek waar de grote besluiten worden genomen.'