De gretigheid van Ko van Dijk

Peter-Jan van Dijk is inmiddels dertig jaar en wil nu wel eens weten wie zijn vader was.

Ko van Dijk, 's lands beroemdste toneelspeler, die in 1978 op 61-jarige leeftijd overleed, liet bij zijn dood twee zoontjes achter: Peter-Jan en Kees. Ko van Dijk, die behalve van toneelspelen ook veel van vrouwen hield, is zes keer getrouwd geweest. Pas in zijn zesde huwelijk, met de Haagse vepleegster Pia, werd hij vader. Lang heeft dat huwelijk niet geduurd, en na de verbreking ervan wilde Pia niets meer met de vader van haar kinderen te maken hebben.

Toen Ko van Dijk stierf, werd hij opgebaard in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag; langs de route naar de begraafplaats stonden duizenden mensen. Maar zijn zoontjes waren er niet bij; hun moeder vond het niets, al die publiciteit. Later heeft zij nauwelijks nog over die beroemde vader willen praten.

Peter-Jan van Dijk ging naar een speciale avond in het Nieuwe de la Mar Theater in Amsterdam waar Paul Haenen de actrice Mary Dresselhuys interviewde. Met Dresselhuys had Ko van Dijk zijn laatste stuk gespeeld, Herfst in Riga. Zij was de laatste die Ko van Dijk in levende lijve had gezien, toen hij haar op de avond van de 5e mei in de schouwburg van Amersfoort een kusje op haar kruin gaf en zei dat hij maar gauw naar huis ging omdat hij zich niet lekker voelde.

Toen Peter-Jan zich na afloop in de foyer van het theater meldde, bleek dat Haenen al in 1973 met cameraman Jan de Bont en regisseur Gied Jaspers een televisieportret over zijn vader had gemaakt, dat destijds bij de KRO werd uitgezonden. En onmiddellijk dacht Haenen: het wordt tijd voor een nieuw programma over die man, voordat de herinnering aan hem verder wegzakt. Toen hij bij de NPS een plan indiende voor een nieuwe documentaire over Ko van Dijk, bleek dat Vrij Nederland-journalist Coen Verbraak met precies datzelfde idee rond liep.

Verbraak, 35 jaar en twintig jaar jonger dan Haenen, kende Ko van Dijk zoals veel mensen van zijn leeftijd hem kennen: van de televisieserie Dagboek van een herdershond. Op verzoek van de NPS gingen Haenen en Verbraak samen aan het werk, met de zoektocht van die verloren zoon als aanleiding. Het resulteerde in Ko van Dijk - spelen met hartstocht, een documentaire die op Eerste Paasdag wordt uitgezonden.

Gezwollen

Ko van Dijk is al 23 jaar dood. Alleen degenen die hem destijds in het theater aan het werk hebben gezien, krijgen nog lichtjes in de ogen als ze over hem praten. Een aantal van hen komt in Ko van Dijk - spelen met hartstocht aan het woord. In de film komt stukje bij beetje naar voren wat voor soort acteur Ko van Dijk was - door wat de mensen over hem zeggen, maar ook door de fragmenten waarin hij te zien is. Hij is inderdaad die luidruchtige, gezwollen man die stond te bulderen in Dagboek van een Herdershond, of die lekker aan het schmieren was in het toneelstuk Oscar. Het bevestigt het clichébeeld van Van Dijk: te veel bombarie, te sterk aanwezig - een man van het intuïtieve gevoel, niet van de techniek. Of zoals zijn stiefdochter Linda van Dyck het zegt: 'Ko was een natuurlijke toneelspeler - van nature een toneelspeler.' Theorieën over het vervreemdingseffect van Brecht, daar kon hij niets mee. Hij speelde het gewoon.

Hij was gretig en overrompelend, zo zeer dat veel collega's zelfs bang voor hem waren. In de theateropleiding is er een werkwoord voor bedacht: kovandijken. 'Sta niet zo te kovandijken' betekent: mag het ietsje minder expressief. Zoals pinteren (naar Harold Pinter) betekent: veel betekenisvolle stiltes in een dialoog laten vallen.

In 1957 werd hem de Louis d'Or toegekend, maar hij weigerde de prijs omdat de jury het had gewaagd een kanttekening te plaatsen: 'Gebleken is dat zijn rijk en onomstreden toneelspelerschap het meest gediend is met eenvoud en zelfbeperking.'

Ko van Dijk had niet de drang zijn spel gaandeweg een voorstellingenreeks te verfijnen. Integendeel: na vijf keer spelen ging een stuk hem vervelen en had hij behoefte aan iets nieuws.

Maar het toneelbestel in die tijd vereiste dat een stuk minstens honderd keer gespeeld moest worden. De trucjes die Van Dijk uithaalde om aan die routine te ontsnappen, leveren prachtige verhalen op, in de film smakelijk verteld door onder anderen Peter Oosthoek, Jeroen Krabbé en Mary Dresselhuys.

Maar de documentaire toont ook een andere acteur, ingetogen in Dood van een Handelsreiziger en bijna mompelend in Mooi weer vandaag. Van Dijk op zoek naar verinnerlijking, naar het kleine gebaar. Vooral het fragment waarin hij samen met Paul Steenbergen een bijna abstracte dialoog uit Mooi weer vandaag speelt, illustreert zijn latere hang naar kaalheid. De acteur was inmiddels zo getergd door de kritiek op zijn barokke speelwijze, dat het kleine acteren haast een levenstaak werd.

Ko van Dijk was bijna nationaal bezit, in zijn leven was nauwelijks sprake van een scheiding tussen werk en privé. Vooral omdat vijf van zijn zes echtgenotes ook uit het vak kwamen. De woeste feestavondjes thuis, met gasten als Albert Mol en Harry Mulisch die, in navolging van de gastheer, in een roes van alcohol hun hemden uittrokken. Een bacchanaal onder Hollandse schemerlampen, tot aan het ochtendgloren als Ko een plaat van Rachmaninov op de pick-up legde en speelde dat hij de dirigent was.

Opmerkelijke verschijning in de film is Emmy Scholte, 96 jaar. Zij werkte op de toneelschool waar hij tot drie keer toe werd afgewezen - óf hij praatte te plat, óf hij had te weinig intellectuele bagage. Dertien jaar ouder was Scholte, die zijn eerste echtgenote werd. Ko was 'oversekst', zegt ze onomwonden, een vaststelling die veel collega's onderschrijven. Joop Doderer reed hem na afloop van een voorstelling regelmatig eerst naar een maîtresse en dan naar huis. Ko op de achterbank van de artiestenbus, met dames in de weer - het was een terugkerend ritueel. Tijdens een voorstelling in het Nieuwe de la Mar Theater zat er eens een leuke mevrouw op rij één; Ko zag haar en fluisterde haar in een onbewaakt ogenblik toe: 'In de pauze!' De betreffende dame meldde zich in de pauze inderdaad in de kleedkamer.

Ko en de vrouwen - 'twee benen en een rok, dat was voldoende', aldus Jeroen Krabbé. En Ko en de mannen, want volgens vriend en collega Coen Pronk was Ko 'voor alles in wat met seks te maken had' en ging er af en toe ook een jongen mee naar zijn hotelkamer. Mateloos in zijn hang alles in het leven te ontdekken, of zoals Linda van Dyck het zegt: 'De storm in zijn kop moest worden gekalmeerd.' Misschien had het allemaal wel te maken met de gecompliceerde verhouding met zijn moeder, de actrice Jetty van Dijk-Riecker. Die relatie werd gekenmerkt door een wonderlijke verstrengeling, waarin moeder en zoon, naar wordt gesuggereerd, ook het bed hebben gedeeld.

Gebroken

Ko was een ster binnen het sterrensysteem dat het Nederlandse toneel toen had. Als hij besloot van het ene gezelschap naar het andere te gaan, leverde dat vele artikelen en commentaren op, zoals nu bij de transfer van een voetballer. 'Het gebroken hart van Ko van Dijk - zijn jonge vrouw Pia wil hem verlaten', stond er in De Telegraaf van 17 juni 1975. Geschreven door Henk van der Meyden, die dat soort stukken nog steeds schrijft, maar dan over zangers en soapsterren. Acteurs zoals Ko van Dijk - totale overgave, met een naar alle kanten uitwaaierend talent, en een woeste levenswandel bovendien - zijn er nog steeds: Pierre Bokma, Jan Decleir. Maar die willen geen theaterleeuw meer heten. Misschien diep in hun hart nog wel, maar de tijd heeft het hen verboden.

De laatste tien jaar van zijn leven kampte de acteur met een slechte gezondheid. En hij moest, op zijn oude dag, ineens voor vader gaan spelen. Met die rol had hij misschien wel de meeste moeite. Het vaderschap maakte hem dolgelukkig, maar ook vreselijk onhandig. In het weekeinde woonden zijn zoontjes bij hem, en dan kookte hij steeds weer tuinbonen.

5 Mei 1978, zijn laatste avond op het toneel, onder de pillen, doodziek. Alleen naar huis, drinken om de pijn te verzachten. Alleen gestorven, de werkster vond hem de volgende dag.

Ko in Mooi weer vandaag: 'Je werkt, je ontmoet mensen, je kijkt om je heen maar van werkelijk contact komt weinig meer terecht. . . eigenlijk helemaal niets . . . De kwellingen, de decepties, ik kan je verzekeren dat je ten slotte opgeeft, uit pure wanhoop.'