De Etstoel van Anloo

Etstoel? Het betreft hier geen revolutionair zitmeubel van Jan des Bouvrie, maar het hoogste rechtscollege van het middeleeuwse Drenthe. Eeuw in eeuw uit legde de Drent zijn lot in handen van deze Etstoel; leden van de Etstoel, 'etten' genaamd, werden gekozen uit de stand der vrije, Drentse boeren en genoten alom respect. Pogingen van de Bataafsche Republiek om de Etstoel te vervangen door een meer eigentijdse vorm van rechtspraak, mislukten. Uiteindelijk moest Napoleon er aan te pas komen om de Etstoel in 1811 af te schaffen.

Honderdzesenzeventig jaar later is Rein van der Sleen de Keizer van Frankrijk en Veroveraar van Europa alsnog te slim af; in 1987 geeft de journalist uit Assen de Drenten hun Etstoel terug. We treffen Van der Sleen in herberg 'de Hoeve', op een steenworp afstand van de kerk van Anloo.

'De Etstoel vergaderde in principe drie keer per jaar', vertelt Van der Sleen. 'De tweede maandag na Pasen in Balloo, de dinsdag na Pinksteren in Rolde en op 19 augustus, de feestdag van Sint Magnus, hier in de kerk van Anloo.'

Een jaar of tien geleden kwam hij op het idee de zitting in Anloo te reanimeren. 'Er zijn zo'n zevenduizend authentieke oordelen bewaard gebleven', aldus Van der Sleen. 'Mijn idee was om een aantal van deze zaken na te spelen. En dan zo authentiek mogelijk.'

De notabelen van het driehonderd zielen tellende boerendorp, vonden het een sympathiek maar bewerkelijk idee. Van der Sleen, nog zwanger van zijn visioen, zocht het toen maar hogerop. Hij kreeg de commissaris van de Koningin, dr A. Oele, en de Rijksachivaris van Drenthe, dr F. Keverling Buisman, aan zijn kant, waarna ook Anloo begon te geloven in de Etstoel.

De aarzelende steun sloeg om in groot enthousiasme, toen het de Rijksvoorlichtingsdienst in juli '87 behaagde bekend te maken dat Hare Majesteit Koningin Beatrix op 19 augustus de heropening van de Etstoel zou bijwonen. Van der Sleen: 'Iedereen die vindt dat ie meetelt in Drenthe, wilde er toen ineens bijhoren. Maar helaas zijn er maar tweehonderd plaatsen in de kerk. Tweehonderdvijftien als we echt douwen.'

Dank zij de mystiek van ons koningshuis werd de wedergeboorte van de Etstoel een happening waar het NOS-journaal met groot materieel voor uitrukte. Vijfenvijftig spelers van toneelvereniging ' 't Aol Volk' speelden een tweeënhalf uur durende zitting uit het midden van de zestiende eeuw na. De Anlooërs zelf waren inmiddels ook door de Etstoel-koorts bevangen geraakt, en zetten tot de laatste man de klok vier eeuwen terug. Gehuld in de gewaden van een Drentse operettevereniging, speelde men rondom de kerk voor marskramer, potsenmaker, schutter of kwakzalver.

Van der Sleen benadrukt dat het hier niet ging om een braderie in klederdracht. 'Alles, werkelijk alles werd in het werk gesteld om het historisch verantwoord te maken. Onze Rijksarchivaris Keverling Buisman, heeft alles gescreend op authenticiteit. Dat ging heel ver, hoor! De brillen moesten af, de horloges af en het moderne schoeisel moest uit.'

De twaalfduizend bezoekers zochten ook tevergeefs naar hun patatje oorlog, hun broodje frikadel en hun blikje fris. Op advies van de Rijksarchivaris bleef het culinaire aanbod beperkt tot wildbraad en kroezen bier. Er kleefde slechts één schoonheidsfoutje aan de glorieuze dag: publiekstrekker Beatrix van Oranje was kort daarvoor op het jacht van Freddy Heineken onwel geworden en moest het bed houden. Prinses Margriet nam de honneurs waar.

Het succes van de Etstoel fungeerde als een splijtzwam in het Drentse. Kort na de opvoering hing de burgemeester van Rolde aan de lijn bij Keverling Buisman, en eiste de Etstoel voor 1988 op. Bestond Rolde in dat jaar immers niet achthonderd jaar? Welaan! Van der Sleen zag met lede ogen hoe Rolde zijn concept wilde kapen.

En dat was nog niet alles. Het ene na het andere dorp claimde plotsklaps een historische verwantschap met de Etstoel. 'Om te voorkomen dat iedereen het zelf ging doen, zijn we toen maar op tournee gegaan', vertelt Van der Sleen. 'Tegen kostprijs hebben we toen opgetreden in hoofdplaatsen van de andere dingspillen.'

Daar hebben we 't weer: dingspil. Het middeleeuwse Landschap Drenthe viel onder het gezag van de bisschop van Utrecht en was onderverdeeld in zes dingspillen, districten met een zekere bestuurlijke en rechtsprekende autonomie. Omdat de bisschop zijn bemoeienis met het afgelegen Drenthe het liefst wilde beperken tot het houden van een incidentele jachtpartij rond de hunebedden, liet hij het bestuurlijke handwerk goeddeels over aan de door hem benoemde drost.

De wereld was nog geheel onkundig van de principes van de trias politica, en dus mocht de drost dagelijks niet alleen ruiken aan de wetgevende en de uitvoerende macht, maar ook aan de rechtsprekende. Als vertegenwoordiger van de laatste macht was hij voorzitter van de Etstoel.

De drost werd bijgestaan door vierentwintig etten, vier uit iedere dingspil. De Etstoel is een typisch voorbeeld van lekenrechtspraak: rechtskundige kennis was niet vereist. Om ette te worden, volstond het dat men een een vol erf bezat, ofwel een boerenhoeve met bijbehorend bouw-, weide- en groenland en waardeel. 'In de Etstoel zaten de dikkere boeren', aldus Van der Sleen. Als om te voorkomen dat de ette rechtskundig te geleerd raakte, werd hij na twee jaar vervangen.

De Etstoel moest redding brengen als het recht op dingspil-niveau - de zogenaamde Goorsprake - geen uitsluitsel gaf. Meestal ging het om civiele geschillen over bijvoorbeeld landbezit, achterstallige pacht of niet nagekomen trouwbeloften. Van der Sleen: 'We hebben ooit eens geval van omstreden ouderschap nagespeeld. Een man had een juffrouw bezwangerd, vleselijk converseren noemde men dat. De man ontkende, maar er werden allerlei getuigen opgetrommeld die de fatale gebeurtenis achter een hooischelf hadden zien plaatsvinden.'

Ook behandelde de Etstoel strafzaken in hoger beroep. Zoals de moord op dominee Johannes Leedeboer. In 1994 veroordeelde de Etstoel van Anloo de verdachte opnieuw ter dood. Van der Sleen: 'Bij het voorlezen van het vonnis zat het publiek behoorlijk te griezelen. De man moest eerst geradbraakt worden, daarna werd zijn hart uitgerukt, en ten slotte werd hij onthoofd. Ter afschrikking werd zijn hoofd ook nog eens op een paal gestoken en voor onbepaalde tijd tentoongesteld.'

Dat waren nog eens tijden. Belangstelling? De Etstoel van Anloo zal dit jaar opnieuw op 19 augustus over recht en genade beslissen. Op de rol staat de zaak van 'de bisschop en de brutale dienstmeid'.