De echte oplossing voor de Belastingdienst schuift Hoekstra nog even voor zich uit

De Tweede Kamer reageert enthousiast op de plannen van minister Hoekstra van Financiën voor de reorganisatie van de Belastingdienst. Maar de uitvoering daarvan zal nog heel wat voeten in de aarde hebben. Zo is er over de toekomst van de toeslagen, een politiek gevoelig onderwerp, nog geen enkele duidelijkheid.

Het gebeurt organisatieadviseurs vaker dat zij als interim-manager hun eigen advies mogen doorvoeren bij een organisatie. Maar dat er tien jaar zit tussen advies en uitvoering, komt zelden voor. Wopke Hoekstra heeft de twijfelachtige eer. In 2009 lichtte hij als adviseur van organisatieadviesbureau McKinsey de afdeling toeslagen van de Belastingdienst door. Nu gaat hij als minister van Financiën de dienst reorganiseren.

Het plan dat hij zaterdag in een brief aan de Tweede Kamer presenteerde, heeft twee delen. Het ene deel gaat over de organisatie, het tweede deel over de toeslagen. Over het eerste deel is Hoekstra concreet. De Belastingdienst wordt gesplitst in drie delen: toeslagen, douane en belastinginning met de opsporingsdienst Fiod. De eerste twee worden onderdeel van het ministerie. Bij de drie delen moet de cultuur veranderen. Er komen twee vertrouwenspersonen bij wie misstanden kunnen worden gemeld.

De Belastingtelefoon die voor burgers en bedrijven het eerste loket is waar vragen kunnen worden gesteld, moet weer naar behoren gaan werken. Bij alle plannen tempert Hoekstra de verwachtingen. Uitwerking gaat jaren duren. Cultuurverandering is weerbarstige en ongrijpbare materie. Opvallend is ook wat Hoekstra niet noemt. Hij verwijst wel naar de negenhonderd computerprogramma’s van de Belastingdienst die moeilijk aan elkaar kunnen worden gekoppeld. Maar hij kondigt geen grootse investering aan in nieuwe systemen.

Toekomst toeslagen

Niettemin krijgt hij voor deze reorganisatie de handen wel op elkaar in het grootste deel van de Tweede Kamer. Het loskoppelen van de verschillende fiscale diensten werd eerder al gesuggereerd door onafhankelijke deskundigen. Brisanter is het tweede deel van Hoekstra’s plan: de toekomst van de toeslagen. Daarover zegt hij eigenlijk niets, afgezien van de aankondiging dat het stelsel moet veranderen. Verandering van de toeslagen ligt politiek zeer ingewikkeld, omdat het direct raakt aan een groot deel van de inkomens van miljoenen huishoudens.

Afschaffing betekent bovendien het afscheid van een idee dat vijftien jaar geleden nog alom werd omarmd. Met algemene stemmen nam de Tweede Kamer toen het voorstel aan van staatssecretaris Joop Wijn om de Belastingdienst voortaan niet meer alleen te laten innen, maar ook toeslagen te laten uitkeren. De Eerste Kamer stemde er niet eens over. ‘De Belastingdienst wordt de dienst van het inkomen’, jubelde toenmalig staatssecretaris van Financiën Joop Wijn.

Al vrij snel bleek dat de Belastingdienst zich aan de nieuwe taken vertilde. Eind 2005 hadden ruim vijftigduizend burgers hun huur- of zorgtoeslag niet tijdig ontvangen. In 2008 stapte Jenny Thunnissen op, de hoogste ambtenaar van de Belastingdienst. In 2002 was zij nog gelauwerd als ‘ambtenaar van het jaar’.

Echte missers

De Nationale Ombudsman concludeerde al in 2009 dat de Belastingdienst ‘door de ondergrens zakte’ van wat aanvaardbaar is in de omgang met de burger. Rond die tijd liep ook Wopke Hoekstra namens McKinsey al bij de dienst rond om verbeteringen te suggereren.

Maar de echte missers moesten toen nog komen. In 2010 dook de eerste toeslagen affaire op, een kinderopvangaffaire waarbij bureaus met toeslagen sjoemelden. In 2013 volgde de Bulgarenfraude, waarbij Bulgaren in hun vaderland Nederlandse toeslagen incasseerden. Deze affaire kostte staatsecretaris Frans Weekers (VVD) zijn baan.

Sindsdien gingen fraudebestrijding en streng toezicht steeds meer de boventoon voeren bij het uitkeren van toeslagen. Dat werd de voedingsbodem voor de huidige affaire met kinderopvangtoeslagen: een bijtgrage Belastingdienst stortte honderden mensen onterecht in een financiële afgrond.

Pogingen om in te grijpen liepen tot nu toe stuk. Weekers’ opvolger, Eric Wiebes, begon een reorganisatie die volledig uit de hand liep en uitmondde in een uittocht van juist de beste personeelsleden. Aan de top werd het een duiventil. Hans Leijtens hield het nog geen twee jaar vol als topambtenaar, zijn opvolger Jaap Uijlenbroek nog geen drie jaar.

Politieke splijtzwammen

Mede daardoor groeit al jaren de roep, binnen en buiten de Tweede Kamer, om rigoureuzer in te grijpen en het hele toeslagenstelsel af te schaffen. Het is te complex, te bureaucratisch en te fraudegevoelig. De Tweede Kamer heeft Hoekstra al eind 2019 officieel gevraagd om varianten uit te werken waarbij het huidige stelsel verdwijnt of wordt vervangen door iets beters.

Dat Hoekstra niet meteen toehapt is niet zonder reden: die schijnbare politieke eensgezindheid verhult grote potentiële splijtzwammen. VVD en PvdA herinneren zich nog goed wat er gebeurde toen zij in 2012 de zorgtoeslag probeerden af te schaffen. In plaats daarvan zou de premie voor de verplichte zorgverzekering inkomensafhankelijk worden, laag voor de lage inkomens en hoog voor de hoge inkomens. Een uitslaande brand in de VVD was het gevolg, waarna de coalitie het plan schielijk introk.

VVD en PvdA hadden destijds nog een idee: voeg de zorgtoeslag, de huurtoeslag, het kindgebonden budget en een koopkrachttoeslag voor AOW’ers, de zogenoemde Mkob, samen tot één huishoudentoeslag. Ook dat plan werd geschrapt nadat was gebleken dat de nieuwe toeslag net zoals de Mkob ook naar mensen in het buitenland zou moeten worden overgemaakt. Daardoor zou de huishoudentoeslag de overheid meer geld gaan kosten in plaats van minder.

Nieuwe varianten

Inmiddels zijn nieuwe varianten in omloop. In de nasleep van de kinderopvangtoeslagaffaire is nu het idee populair om de kinderopvang deels, voor een paar dagen, of helemaal gratis te maken. Dat zou niet alleen veel administratieve rompslomp bij ouders en overheid schelen en het rondpompen van heel veel geld, maar het zou ook de werkgelegenheid onder vrouwen kunnen stimuleren.

Hoekstra brandde zich er zijn vingers dit weekeinde nog niet aan. Hij zal niet rouwig zijn dat hij de taak vanaf deze week kan overdragen aan een of zelfs twee nieuwe staatssecretarissen die Menno Snel komen vervangen. De coalitiepartijen buigen zich maandag met de top van het kabinet over de vraag wie het mag gaan doen.

Van die politieke leiding wordt verwacht dat zij Hoekstra’s reorganisatie doorvoeren en een nieuw stelsel in de grondverf zetten. Meer is waarschijnlijk te veel gevraagd van een coalitie die zich in de loop van 2020 moet gaan opmaken voor nieuwe landelijke verkiezingen. Tot die tijd zullen zij hopen dat in elk geval de rust weer even terugkeert bij de dienst. De echte oplossing ligt in handen van het volgende kabinet.