De Duitsers

Lange tijd heerste in de sociale psychologie een typisch Amerikaans naïef optimisme over de mogelijkheden om door contact tussen groepen en voorlichting voorgoed alle intermenselijk leed door vooroordelen en discriminatie uit de wereld te helpen. Maar je moet wel oogkleppen op hebben om nog langer te ontkennen dat de mens behept is met buitengewoon hardnekkige onaangename eigenschappen die lijken voort te vloeien uit het feit dat de menselijke evolutie mede is gestuurd door competitie tussen groepen.

Voor de eindeloze reeks van oorlogen en stammenstrijden kan de gemiddelde sociaal-psycholoog nog de ogen sluiten. Maar wanneer je de resultaten van een eindeloze reeks experimenten over intergroepsrelaties op een rij zet, is de conclusie onontkoombaar: het denken in termen van 'wij' en 'zij' zit bij de mensen op de genen geplakt. Mensen kunnen niet niet onderscheid maken tussen groepen waartoe ze zelf behoren en andere groepen. De Homo sapiens kan nauwelijks voorkomen soortgenoten uit de eigen groep aardiger te vinden en gunstiger te bevoordelen dan soortgenoten uit andere groepen.

Gelukkig ontstond de beweging der politieke correctheid die ervoor waakte dat elke uiting van onderscheid maken tussen bijvoorbeeld etnische groepen, snel de kop werd ingedrukt. Erg consequent was deze beweging echter niet. Je mocht wel grappen maken waarin Belgen als sukkeltjes worden voorgesteld, maar dezelfde grappen over Turken zouden je op een terechtwijzing van politiek correcte vrienden komen te staan. We mogen nog steeds rustig zeggen dat Amerikanen dom, luidruchtig en oppervlakkig zijn, maar niet dat zwarte Surinamers dom, luidruchtig en oppervlakkig zijn.

Deze asymmetrie in het toekennen van vooroordelen houdt verband met de relatieve macht van de betrokken groepen. In experimenten heeft men proefpersonen beschrijvingen voorgelegd over andere personen. Wie zegt: 'in veel opzichten zijn blanken niet zo competent als zwarten' wordt als veel minder bevooroordeeld gezien dan iemand die zegt: 'in veel opzichten zijn zwarten niet zo competent als blanken'.

Omdat in de Verenigde Staten joden veel status en macht hebben, is het daar niet altijd verdacht iets over joden te zeggen. Een linkse Amerikaanse collega van mij, toch goed op de hoogte van wat wel en niet kan in dit opzicht, verklaarde zonder enige schaamte dat advocaten sowieso al een soort tuig zijn, maar dat er niets zo erg is als joodse advocaten.

Ik zie iemand dat in Nederland nog niet ongestraft zeggen wanneer hij het heeft over de familie Moszkowicz. Er is in West-Europa, en met name in Duitsland, heel wat minder voor nodig om van antisemitisme te woren beschuldigd, zoals onder meer blijkt uit de krampachtige reacties van Ignatz Bubis, voorzitter van de centrale raad van de Duitse joden. Bubis bespeurt al antisemitisme zo gauw iemand vraagtekens durft te plaatsen bij de wijze waarop Auschwitz wordt misbruikt voor allerlei politieke doeleinden. Of hij bespeurt het al wanneer iemand zelf wil uitmaken hoe hij de Holocaust herdenkt, of wanneer iemand gewoon enig besef van nationale trots vertoont. Vanwege Auschwitz moet Duitsers tot in lengte van dagen elke vorm van eigenwaarde onthouden worden, zo lijkt Bubis te menen.

Het merkwaardige effect van Bubis' acties is dat je zo langzamerhand Duitsers, en niet-joden, als een gediscrimineerde groep gaat beschouwen.

Duitsers zijn trouwens in Nederland al decennia lang vogelvrij. Al het negatieve dat men over een groep kan bedenken, mag men over de Duitsers zeggen.

Een kennis van mij werkte bij een Duits bedrijf en reed enige tijd in een auto van de zaak met een Duits nummerbord. Daar is hij gauw mee opgehouden. Hij was zijn leven niet zeker, en werd slachtoffer van allerlei min of meer gevaarlijke pesterijen door Nederlandse automobilisten. Welke sociaal-psycholoog had vijftig jaar geleden ooit kunnen denken dat zijn onderzoek naar racisme nog eens op de houding ten aanzien van Duitsers zou kunnen worden toegepast?