De cijfers ontleed: niet alleen de boer, ook de burger valt voor BBB

De afstand tussen de BBB en de andere partijen is op sommige plekken enorm. Zo wint de partij in Friesland met 27,9 procent en volgt de PvdA op grote afstand met 10,6 procent. Het is bovendien niet alleen de boer, maar ook de burger die valt voor BBB. In het hele land is de partij populair; in ruim tweehonderd gemeenten verspreid over alle provincies is de BBB nu de grootste partij.

Op het platteland – gemeenten die het Centraal Bureau voor de Statistiek als ‘niet stedelijk’ bestempelt – is de BBB met één op de drie stemmen oppermachtig. In het Twentse Tubbergen en Dinkelland verovert de partij zelfs een absolute meerderheid, met respectievelijk 58,8 procent en 52,3 procent van de stemmen.

Maar ook in stedelijkere regio’s doet de partij het goed. Bijna 1 op de 10 inwoners van de grootste steden koos voor Caroline van der Plas. In Almere is BBB met voorsprong de grootste.

Veel stemmers zijn overgestapt van Forum voor Democratie naar BBB. Van de grote winnaar bij de vorige Statenverkiezingen is dan ook nog maar weinig over. FvD haalt minder dan 3 procent van de stemmen, dat was bijna 20 procent.

In bijna zeventig gemeenten waar Forum vier jaar geleden de grootste werd, is die positie overgenomen door BBB. In geen enkele gemeente is FvD nog de grootste. Een ander deel van de voormalige Forumstemmers is overgestapt naar afsplitsing JA21, dat waarschijnlijk met drie zetels in de Eerste Kamer komt.

Maar Caroline van der Plas haalt haar zetels niet alleen weg bij populistisch-rechtse partijen. Ook veel VVD- en CDA-aanhangers stappen over. Dat blijkt uit de uitslagen op gemeenteniveau: BBB is nu in 139 voormalige CDA- en VVD-gemeenten de grootste.

Ook een peiling van Ipsos/NOS bevestigt die brede aantrekkingskracht van BBB. Bijna de helft van het BBB-electoraat stemde bij de laatste landelijke verkiezingen op VVD, PVV of CDA, maar ook D66- en PvdA-kiezers zijn overgestapt. Slechts 6 procent van degenen die BBB kozen, stemde bij de Tweede Kamerverkiezingen al op de BBB.

Ook de SP, protestpartij pur sang, ziet kiezers vertrekken naar BBB. Van de huidige BBB-stemmers zegt 9 procent in 2021 nog voor de socialisten te hebben gekozen. Voor de SP is het de zesde verkiezingsnederlaag op rij. Zelfs in thuisbasis Oss moet de partij zowel BBB als VVD voor zich dulden, waarmee de SP ook haar laatste bolwerk verliest.

Bestuurspartijen verliezen opnieuw

De grootste aardverschuiving voltrekt zich enigszins geleidelijk. De klassieke bestuurspartijen CDA, VVD en PvdA, die decennialang het politieke landschap bepaalden, zien hun gezamenlijke electorale basis nog verder slinken. In 2003 haalden de partijen samen nog driekwart van de stemmen, inmiddels is dit minder dan eenderde.

De PvdA zag de neergang al eerder inzetten, en blijft nu enigszins stabiel. De VVD hield zich de afgelopen jaren nog het best staande, maar ook deze partij is gehalveerd sinds het begin van deze eeuw. Het opvallendste is de implosie van het CDA, dat van 28 procent van de stemmen in 2003 naar minder dan 7 procent gaat.

In Overijssel was de verwachting al dat het CDA veel zou verliezen. Hier wonen veel aanhangers van Caroline van der Plas en Pieter Omtzigt. Maar in Noord-Brabant en het noorden van Limburg raakt de partij tevens vrijwel overal ruim de helft van de kiezers kwijt.

En elders zijn ook nauwelijks lichtpuntjes voor de christen-democraten. Alleen in Goeree-Overflakkee en Utrecht trok het CDA meer kiezers dan in 2019, maar daar was de partij sowieso al niet groot. Bij de vorige Statenverkiezingen was het CDA nog in 94 gemeenten de grootste partij, nu alleen nog maar in het Limburgse Beek.

Afgezien van de verdere afkalving van het klassieke machtsblok, toont de uitslag een afrekening met het huidige kabinetsbeleid. De coalitie van VVD, CDA, D66, en ChristenUnie heeft in geen enkele gemeente een meerderheid behaald. Het populairste is de huidige regering nog in het kleine Rozendaal, maar ook daar blijft de teller op 48,8 procent steken.

De verschuivingen tussen partijen mogen flink zijn, van een electorale volksverhuizing tussen links en rechts lijkt geen sprake.

Op de rechterflank lijkt het vooral stuivertje wisselen. VVD, CDA, PVV en FvD verliezen volgens de voorlopige uitslag samen zeventien senaatszetels, terwijl nieuwkomers BBB en JA21 er negentien winnen. Wel opvallend: de meer populistisch rechtse partijen snoepen steeds meer stemmers af van klassiek rechts (CDA en VVD).

Linkse samenwerking

De linkse samenwerking tussen PvdA en GroenLinks heeft niet tot grote winst geleid, maar de partijen mogelijk wel behoed voor verlies. Samen zijn ze volgens de voorlopige uitslagen net niet de grootste in de Eerste Kamer, met vijftien zetels, maar ze bezetten er wel genoeg om het kabinet aan een meerderheid te helpen.

De champagne zal vooral zijn opengetrokken toen de uitslagen van Rotterdam binnenkwamen. In de voorlopige uitslag wordt GroenLinks daar met met 13,6 procent de grootste. Het is een ruk naar links voor de stad waar in 2019 FvD én de VVD nog boven GroenLinks eindigden.

Verder is de groenrode samenwerking vooral succesvol in van oudsher progressieve bolwerken als Nijmegen en Utrecht. Ook in Amsterdam blijft GroenLinks de grootste, al gaat de partij wel van 23,6 procent naar 18 procent van de stemmen. Samenwerkingspartner PvdA maakt dat verlies weer wat goed door met 15,4 procent van de stemmen 4 procentpunt hoger te eindigen dan bij de vorige provinciale verkiezingen.

Het progressieve blok groeit verder door de winst van Volt. Deze partij haalt waarschijnlijk drie zetels in de Eerste Kamer, met name door goede resultaten in studentensteden als Wageningen, Utrecht en Delft. De Partij voor de Dieren stijgt van drie naar vier zetels in de senaat.

BBB wint, de regering verliest. De historische overwinning van FvD in 2019 valt in het niet bij BBB’s zegetocht. Of de kiezer deze partij trouw blijft of bij de Tweede Kamerverkiezingen al weer is uitgekeken op de nieuwkomer, valt nog te bezien. Maar zeker is dat de klassieke machtspartijen steeds minder bestand zijn tegen concurrentie van snelgroeiende nieuwelingen en one-issuepartijen.

Dit artikel is geactualiseerd op 17 maart 2023 om 6.56 uur nadat de uitslagen van de provincie Utrecht bekend waren geworden.