De CDA-top probeerde hem weg te werken, nu wil Pieter Omtzigt de partij zelf leiden

Pieter Omtzigt was ooit een backbencher die bruut terzijde werd geschoven door de CDA-partijtop. Na een wonderlijke wederopstanding is hij nu in de race voor het lijsttrekkerschap. ‘Pieter gaat een eind komen.’

Het licht is op doordeweekse avonden vaak aan op de werkkamer van Pieter Omtzigt. Zo gaat het al bijna twintig jaar. De in Enschede woonachtige CDA’er overnacht enkele dagen per week in Den Haag, maar brengt zijn eenzame uren niet door in Nieuwspoort of op een van de terrassen op het Plein. Hij zit liever gebogen over een van zijn dossiers. Geen man van small talk, geen netwerker, geen franje. ‘Heel slim en altijd behulpzaam’, zegt een ex-collega. ‘Sociaal minder sterk.’

Zijn streekgenoot, collega-stemmenkanon en CDA-europarlementariër Annie Schreijer-Pierik herkent het wel. ‘Pieter spreekt geen dialect, maar is misschien wel een echte Twentenaar. Hij praat je niet naar de mond, waait niet met alle winden mee. Soms is dat goed, soms is dat lastig. Pieter is geen politicus die eerst kijkt waar de meeste honing in de bloem zit. Geen makkelijk persoon, maar je weet wat je aan hem hebt. Hij staat ergens voor.’

Toch komt zijn kandidatuur als een verrassing voor de partijtop. In de ogen van prominente CDA’ers is Omtzigt een uitstekend Kamerlid, maar geen bestuurder, geen partijleider. Maar niemand durft hem kansloos te noemen. Omtzigt is de gevaarlijke buitenstaander, een ‘dark horse’, zoals een CDA’er hem enigszins onheilspellend noemt.

Gemengde gevoelens

Bij winst van Omtzigt zal er een schok gaan door de bestuurdersvleugel van het CDA. Hij is de solistische controleur van de macht, kritisch, wars van het establishment. De toeslagenaffaire bij de Belastingdienst, waarin Omtzigt zich volgens vriend en vijand op bewonderenswaardige wijze heeft vastgebeten, toont volgens hem eens te meer aan dat er iets mis zit in de relatie tussen overheid en individu. Omtzigt lijkt zo ook zijn eigen bestuurderspartij te bekritiseren.

Het is een toon die niet iedereen bevalt. Intern is afgesproken dat er tijdens de verkiezingscampagne niet met modder gegooid wordt, maar achter de schermen valt te horen dat Omtzigt ‘geradicaliseerd’ is. Dat hij te veel meedeint met ‘de boze burger’.

Iets anders lijkt er ook te spelen: angst. Omtzigt is in het verleden niet altijd goed behandeld door zijn partij. ‘Miskenning is zijn Leitmotiv’, zegt een prominente CDA’er. ‘Als Pieter het wordt, zitten heel wat mensen binnen de partij niet meer rustig op hun stoel.’

Roerig verleden

Omtzigt sleurt een roerig verleden met zich mee. Jan Peter Balkenende ontdekt hem al in 2002. De CDA-premier raakt na een gesprek over belastingen onder de indruk van de econometrist, die dan op het punt staat om zijn promotieonderzoek af te ronden. Die jongen moet op de lijst, meent Balkenende.

Niemand weet dan precies wie Pieter Omtzigt is. Dat duurt niet lang. Eenmaal in de Kamer slaagt de debutant en nieuwbakken pensioenexpert erin om de partijtop tegen zich in het harnas te jagen. Omtzigt ontdekt dat president Nout Wellink van de De Nederlandsche Bank (DNB) een wel erg royale pensioenregeling heeft. Het lijkt geen aanlokkelijk thema voor een coalitiepoliticus. Het kabinet zit niet op gedoe te wachten. Wellink is ook nog eens een prominent CDA’er.

Toch laat Omtzigt de zaak niet rusten. Het Kamerlid spit het pensioenreglement door, stelt midden in de zomer een batterij Kamervragen en dient samen met de oppositie een amendement in. Het komt hem op de toorn van Wellink te staan. De centraal bankier noemt de kritiek van Omtzigt ‘tendentieus en kwetsend’.

Intern wordt er dan al het hoofd geschud. De Groningse hoogleraar Henk de Haan, op dat moment de financieel specialist van het CDA, omschrijft Omtzigt later als ‘een cijfersnuffelaar’.

Akte 1: Haagse bijna-doodervaring

De eerste akte van Omtzigts politieke leven is geen doorslaand succes. Hij blijft onder aan de lijst bungelen. In 2003 komt Omtzigt op plek 51 binnen, in 2006 staat hij op plek 37, in 2010 rest de dan onverkiesbare plek 29.

Alleen omdat enkele CDA-Kamerleden doorschuiven naar het kabinet-Rutte I komt Omtzigt uiteindelijk met een half jaar vertraging toch weer op het Binnenhof terecht. Die bijna-doodervaring is volgens een ex-fractiegenoot ‘traumatisch’. De briljante econometrist is verworden tot een ‘reserve-Kamerlid’.

Omtzigt, die getrouwd is met de lokale CDA-politica Eyfer Koç en vier dochters heeft, bouwt onder Rutte I wel goede banden op met journalisten. Hij komt bekend te staan als ‘pensioenridder’, omdat hij onafgebroken ageert tegen de begerige blikken die de EU gericht zou hebben op de Nederlandse geldpotten. Het brengt hem opnieuw in conflict met partijgenoten. CDA-europarlementariër Ria Oomen noemt Omtzigts beweringen ‘absoluut onjuist’ en spreekt over ‘onderbuikgevoelens’.

‘Omtzigt slaagt er altijd in om iedereen heel erg te laten weten dat hij de pitbull is’, zegt Oomen, tegenwoordig senator, terugblikkend. ‘Mij gaat het er vooral om dat ik iets regel. Ik houd van Europa, hij minder. Dat is het verschil.’

Opstand in Overijssel

Als het kabinet-Rutte I in 2012 in vlammen opgaat, lijken de dagen van Omtzigt geteld. Het CDA wil verjongen. Tweederde van de fractie moet eruit, inclusief Omtzigt. Alleen denkt die daar anders over.

Een wonderlijke affaire volgt. Niet alleen snakt het CDA in 2012 naar nieuwe gezichten, er moet ook meer discussie en vernieuwing komen binnen de fletse bestuurderspartij. Een van de voorgestelde innovaties: voorverkiezingen waarbij leden in de regio zelf mogen bepalen welke lokale kandidaat het hoogst op de lijst komt. De eerste proef vindt plaats in Overijssel, toevallig de provincie van Omtzigt.

Die besluit te vechten voor zijn laatste kans en gaat de strijd aan met streekgenoot Eddy van Hijum, de favoriet van de partijtop. Op de dag van de primary, 1 juni 2012, zitten de leden al in een zaaltje in Nijverdal. Alles wijst erop dat de aanhang van Omtzigt in de meerderheid is, maar dan wordt er opeens ingegrepen. De voorverkiezingen gaan op de valreep toch niet door, laat de provinciale CDA-voorzitter weten. Omtzigt en Van Hijum zijn zulke goede kandidaten dat ze allebei worden voorgedragen voor een mooi plekje op de lijst.

Aanhangers van Omtzigt voelen nattigheid. Terecht, blijkt enkele weken later. Van Hijum komt op plek zeven; Omtzigt wordt afgevoerd. In een kort telefoontje vraagt partijvoorzitter Ruth Peetoom of hij de eer aan zichzelf wil houden.

In Overijssel breekt dan een opstand uit onder de leden. Medestanders laten in regionaal dagblad Tubantia weten dat Omtzigt ‘met gemak’ de primary had gewonnen, dat hij het slachtoffer is geworden van ‘politieke spelletjes’ en dat de partijtop heeft gezocht naar ‘een stok om de hond mee te slaan’. De ene na de andere lokale afdeling sluit zich aan bij een initiatief om hem alsnog op de lijst te krijgen.

Uiteindelijk komt Omtzigt op de onverkiesbare 39ste plek terecht, maar zijn naam in Overijssel is gevestigd. Omtzigt heeft zo’n 16 duizend voorkeursstemmen nodig om in de Kamer te komen; hij haalt er na een intensieve campagne bijna 37 duizend.

Akte 2: de plaaggeest van Rutte II

Zo begint een wonderlijke tweede akte. Niet alleen heeft Omtzigt nu zijn eigen mandaat, hij hoeft ook geen rekening meer te houden met kabinetsbelangen van zijn partij. Het CDA blijft in de oppositie.

Omtzigt groeit uit tot een plaag voor Rutte II. Hij bijt zich vast in de Bulgarenfraude die staatssecretaris Frans Weekers de kop kost, voert campagne tegen de funeste gevolgen van de btw-verhoging voor de grensregio, brengt minister Ard van der Steur (Veiligheid en Justitie) aan de rand van de afgrond na een affaire rond forensisch expert George Maat, wekt met zijn kritische vragen de toorn van ECB-baas Mario Draghi en brengt Eric Wiebes in het nauw als een reorganisatie bij de Belastingdienst in de soep loopt.

Zijn populariteit groeit, maar de fricties blijven. Zo wekt Omtzigt wrevel binnen de CDA-top door te spitten in de affaire rond Joris Demmink, de ex-topambtenaar die al jaren zonder overtuigend bewijs in verband wordt gebracht met seksueel misbruik. Ook zijn kritische EU-houding valt niet overal goed. De pro-Europa-vleugel ziet in hem een van de roergangers achter het ‘nee’ van het CDA tegen het associatieverdrag met Oekraïne.

Ook Omtzigts kritische optreden na de MH17-ramp leidt tot gefronste wenkbrauwen. Een withete premier Rutte vindt dat de CDA’er ‘een politiek nummertje’ maakt van de ramp en spreekt over ‘beneden-de-gordel-insinuaties’.

‘Omtzigt is ongelooflijk vasthoudend’, zegt streekgenoot en ex-VVD-Kamerlid Han ten Broeke nu. ‘Hij heeft een enorm gevoel voor recht en plicht en dat maakt hem interessant en populair, maar hij kan een coalitie tot wanhoop drijven. Telkens weer die vragen, nóg meer tijdlijnen. Bij zijn bijdragen aan de MH17-debatten heb ik soms gedacht: tsjonge, wil hij de feiten boven water krijgen of is dit gewoon oppositiepolitiek?’

Een premier uit Twente?

Inmiddels is Omtzigt, die in 2017 doorschiet naar plek vier op de lijst, weer gebonden aan coalitiebelangen. Bij het aantreden van Rutte III geldt de eigenzinnige CDA’er als een potentieel risico voor de broze meerderheid, maar het is Omtzigt zelf die aan het wankelen komt als blijkt dat hij een nepgetuige van de MH17-ramp heeft gefaciliteerd. De CDA’er moet door het stof, maar weet zich uiteindelijk te herpakken. Hij krijgt het voordeel van de twijfel.

Het is de paradox van Omtzigt: hij is een inhoudelijke dossiervreter, maar tegelijkertijd een behendig marketeer. Weinig van wat hij doet, blijft onopgemerkt. Als rapporteur van de Raad van Europa heeft hij een kritisch rapport geschreven over de situatie op Malta, maar inmiddels laat Omtzigt zich aanleunen dat hij daar persoonlijk de regering ten val bracht. ‘Dat doe ik ook niet iedere dag’, zegt hij dan quasi-bescheiden bij een uitzending van WNL.

D66’er Sophie in ’t Veld, die namens het Europees Parlement een vergelijkbaar rapport schreef over Malta, noemt de beeldvorming rond Omtzigts rol op het eiland ‘een schromelijke overdrijving’. ‘De internationale aandacht heeft een bijdrage geleverd, maar uiteindelijk zijn het toch vooral de ontwikkelingen op Malta zelf geweest die de verandering teweeg brachten.’

Omtzigt zelf heeft de blik inmiddels hoger gericht. Maakt hij kans om de nieuwe partijleider te worden? Annie Schreijer-Pierik, die de stemming in de machtige CDA-bolwerken Overijssel en Gelderland goed kent, heeft er vertrouwen in. ‘Pieter is onze no-nonsensekandidaat uit het oosten van het land en hij gaat een heel eind komen. Wat zou het een keer mooi zijn: een premier uit Twente.’

Ook Omtzigt gelooft in zijn kansen, ondanks de scepsis bij sommige CDA’ers. ‘Ik heb wel vaker campagnes gevoerd waarbij mensen dachten: waar begint die aan? Na afloop was iedereen dan opeens beretrots op mij.’