De Braziliaanse democratie kampt met een immens probleem: ongehoorzaamheid onder de troepen

Een week na de paleisbestorming in de Braziliaanse hoofdstad Brasília wordt de omvang van de klus voor de nieuwe president Lula duidelijk. Want waar ligt de loyaliteit van agenten en militairen en hoeveel gezag heeft commander in chief Lula?

De invasie kreeg ‘hulp van binnenuit’, zei Luiz Inácio Lula da Silva donderdag tijdens een ontbijt met de pers in zijn werkpaleis Planalto, dat vijf dagen eerder door woedende Bolsonaro-aanhangers kort en klein was geslagen. Openlijk sprak de Braziliaanse president over de moeilijke positie waarin hij zich bevindt. ‘Veel mensen waren betrokken, binnen de militaire politie, binnen de strijdkrachten.’ De deur van het paleis was niet geforceerd, zei hij. De bolsonaristen waren volgens hem binnengelaten.

Ziedaar de situatie na de Braziliaanse ‘Capitoolbestorming’, die weliswaar alleen in materiële schade eindigde en niet in het verlies van mensenlevens maar de president in een bijzonder lastig parket plaatst. Wie kan hij – in zijn eigen paleis, in het aangrenzende parlementsgebouw, in het hooggerechtshof aan de overkant van het Plein van de Drie Machten – nog vertrouwen? ‘We voeren een grondige screening uit van ons personeel’, zei hij.

Een kleine week na de grootste aanval op de Braziliaanse democratie sinds de militaire dictatuur (1964 - 1985) is het stof van de stormloop nog verre van neergedaald. Lang leek de belangrijkste opdracht voor de linkse oud-president het verslaan van de extreem-rechtse Jair Messias Bolsonaro. Maar zijn nipte verkiezingswinst eind oktober was pas het begin. Bolsonaro mag dan wel in Florida zitten, tegelijkertijd is hij nog overal.

Zie de video van een Bolsonaro-aanhanger die deze week zelf filmt hoe hij in een openbaar toilet de advocaat van Lula lastigvalt. ‘Kijk, de bandiet, de corrupte klootzak, de klaploper. Schaam je je niet?’ Zie hoe tijdens de invasie agenten selfies maakten. Zie ook nieuwe beelden van die zondag: hoogoplopende woorden tussen een legerleider en militaire agenten te midden van de ravage. De militair probeert te voorkomen dat de agenten de bolsonaristen oppakken.

Stilte bij strijdkrachten

‘De Braziliaanse democratie is ernstig verzwakt’, zegt politicoloog Daniela Campello van onderwijsinstituut Stichting Getulio Vargas (FGV) aan de telefoon. ‘We hebben veel geleden en moeten veel heropbouwen.’ Haar grootste zorg: nog steeds is onduidelijk aan welke kant de Braziliaanse strijdkrachten staan. ‘Dat is het principiële punt: de stilte van de strijdkrachten rond wat er is gebeurd. Het leger en de politie zijn in de afgelopen vier jaar vergaand gepolitiseerd.’

Talloze keren is de Braziliaanse ‘8 januari’ al vergeleken met de Amerikaanse ‘6 januari’. De beelden van met vlaggen gewapende mannen en vrouwen lenen zich er goed voor. Maar de Braziliaanse versie legde meer bloot dan de waanideeën die zich dankzij vier jaar van ophitserij hebben geworteld in de hoofden van kiezers. Zij tonen dat Bolsonaro’s jarenlange flirt met het politieapparaat en de strijdkrachten heeft geleid tot een grote loyaliteit onder tal van agenten en soldaten.

In de week na de bestorming richtte het federale onderzoek zich op het veiligheidsapparaat van de hoofdstad. De hoofdrol gaat, tot nog toe, naar Anderson Torres, tot 31 december minister van Justitie onder Bolsonaro, sinds 2 januari hoofd veiligheid van Brasília. Hij is de grote ‘saboteur’, stelde Lula’s veiligheidsgezant Ricardo Cappelli. Hoge rechter Alexandre de Moraes vaardigde eerder deze week een arrestatiebevel tegen hem uit, waarop Torres zaterdag terugkeerde vanuit de Verenigde Staten, waar hij sinds 7 januari zat. Op het vliegveld werd hij direct gearresteerd.

Explosief materiaal

Justitie doorzocht deze week het huis van de voormalig minister en stuitte op hoogst explosief materiaal: een voorstel tot een decreet om de verkiezingsuitslag ongedaan te maken. Het document maakt niet alleen Torres’ bewering dat hij onschuldig is een stuk lastiger vol te houden, het kan ook vergaande juridische gevolgen hebben voor Bolsonaro zelf, die eveneens nog steeds in een vakantiehuis in Florida zit.

De tekst laat zien: het bleef niet alleen bij ontelbare insinuaties over verkiezingsfraude en een militaire coup. Er werd een concreet plan gesmeed. Zijn justitieminister had binnen handbereik een decreet om het electoraal hof over te nemen, Lula’s verkiezingswinst nietig te verklaren en zijn baas aan de macht te houden. Volgens Torres had hij de tekst niet zelf opgesteld, maar van iemand gekregen. De vraag is nog of en hoe Bolsonaro erbij betrokken was.

Duizenden geradicaliseerde Bolsonaro-aanhangers deden de Braziliaanse democratie een middag lang schudden en uit hoeken en gaten vielen de lijken van de vorige regering. De vraag is: hoeveel onheil zit er nog verstopt? Lula sprak maandag al met de generaals van de marine, land- en luchtmacht en deelde daar zijn zorgen over mogelijke insubordinatie onder de lagere rangen. De troepen voegen zich naar het nieuwe bevel, beloofden de generaals. Toch bestudeert ook het leger de beelden van zondag om bolsonaristen in de eigen gelederen te achterhalen.

Duw in de rug

Aan de oppervlakte lijkt de Braziliaanse democratie een duw in de rug te hebben gekregen. Lula ondertekende een brief ‘ter verdediging van de democratie’ met de voorzitters van het parlement en het hooggerechtshof. Wereldleiders steunden hem en veroordeelden de couppoging, van buurlanden tot de VS en Europa, zelfs vanuit het Kremlin kwam een schouderklop. Brazilië stond er sterker voor, meenden aandelenhandelaren, prompt steeg de Braziliaanse beursindex.

Het zegt niets, stelt de bezorgde politicoloog Campello. ‘Insubordinatie onder de troepen is extreem serieus, het is een bom in de handen van Lula.’ De oud-president die op 1 januari na twaalf jaar terugkeerde aan de macht, hoopte onmiddellijk aan de slag te kunnen met zijn sociale en economische plannen. De gebeurtenissen dwingen hem een stap terug te nemen, hij zal eerst de scherven moeten opvegen van de gehavende democratie, in zijn eigen paleis, in alle rangen van de politie en het leger.